نام ایران در شاهنامه فردوسی و نامهای مکانی و جغرافیای ایران بارها و بارها در ادبیات تاریخی و سنتی ایران تکرار شده

سال ۶۵۱ م (۳۰ خورشیدی خیامی) واپسین شهریار ساسانی کُشته شد. ابن ندیم در الفهرست (از ابن مقفع) گوید که زبان ایران در پایان دوره ساسانی (در سده‌های نخسین) پنج باشد: یک-زبان پهلوی که سرزمین پهله باشد و آن پنج شهر بُوَد: اسپهان، ری، همدان، مه نهاوند، آذربایگان. دو– زبان دری زبان دربار و زبان شهرنشینان باشد (زبان پایتخت تیسفون). سه– زبان پارسی، زبان موبدان و دانشوران و زبان مردمان پارس باشد. چهار-زبان سریانی گونه‌ای از زبان فارسی باشد. پنج- زبان خوزی، زبان شاهان و بزرگان در خوزستان. زبان دیوانی‌ی (رسمی) زرتشتی، پارسی بود[۴].

حمزه اصفهانی در «التنبیه علی حدوث التصحیف»، زبانهای ایران پیش از اسلام که میان مردمان رواگمند بوده را سه می‌داند: یک- فهلوی: زبان شاهان و زبان پنج شهر اسپهان، ری، همدان، ماه نهاوند و آذربایگان. دو-زبان فارسی: زبان مردمان پارس و زبان موبدان باشد. سه- زبان دری: زبان شهرهای تیسفون (مداین) و کسانی که در دربار بودند، با آن گفت‌وگو می‌کردند. در بیشتر نبشته‌هایی پس از اسلام، دو واژه‌ی «پارسی و دری» را یکی ‌دانند؛ زیرا هر دو واژه هم چم‌اند. واژه «دری» وابسته «پارسی» باشد، چونان که فردوسی گوید: بفرمود تا پارسی و دری / نبشتند و کوتاه شد داوری، که در آن «و» گویا افزوده باشد[۵].( یعنی: «پارسی‌ی دری»).

چامه‌سرایان سده‌های چهار و پنج، واژه «پهلوی» و «پهلوانی» را به معنی «فارسی» یا «ایرانی» در برابر تازی و ترکی بکار می‌بردند. فردوسی گوید:

«بسی رنج بردم بسی نامه خواندم / ز گفتار تازی و هم پهلوانی

نبشته من این نامه‌ی پهلوی / به پیش تو آرم مگر نغنوی

اگر پهلوانی ندانی زبان / به تازی تو اروند را دجله خوان[۶]»

‎جمال خلیل شروانی در قرن ششم هجری کتاب «نزهةالمجالس» را در هفتده فصل گرد آورده و این کتاب، تنها نسخه دستنویسه که هم‌اکنون در کتابخانه‌ی سلیمانیه‌ی استانبول موجود هست.

 این کتاب مجموعه ای از اشعار و چهارهزار رباعی گردآوری شده از شاعران و افراد معمولی در قرن پنجم و ششم و هفتم هجری هست که تعداد صد و پانزده از آنها شاعر و مردم پارسی گوی اران و شروانشاهان و آذربایجان هست و مابقی از دیگر نقاط ایران زمین و قابل ذکر هست که بسیاری از آنان مردم عادی بوده‌اند و هیچ اثر دیگری از آنان برجا نمانده است. این کتاب گنجینه ارزشمندی است از آداب و رسوم و زبان کوچه و بازار مردمان اران و آذربایجان. این کتاب ارزشمند، که از این کانون پررونق فرهنگ ایرانی گردآوری شده، تاکیدی است بر این واقعیت که در اران و آذربایجان، زبان و ادب فارسی، زبان مردم کوچه و بازار و دربار بوده است و بسیاری از آنان صنعتگر و بازاری و پیشه‌ور بوده‌اند مانند شیخ حسین سقا (آب فروش)، شهاب کاغذی (کاغذساز یا کاغذفروش)، نجم سیمگر (نقره‌ساز/نقره‌فروش)، زکی اکاف (پالان‌دوز)، جمال عصفوری (گنجشک‌باز) خود دلیل روشنی است که زبان مشترک و همگانی ایرانیان زبان پارسی بوده و مردم این خطه نیز در زندگی روزمره بدان سخن می‌گفته‌اند، آن هم در زمانی که نه آموزش زبان رسمی در مدرسه و مکتب فراگیر بوده و نیازی بوده و نه چاپ و کتابتی وجود داشته. این افراد از گنجه ۲۴ تن، از شروان ۱۸ تن، از هر یک از دو شهر تفلیس و بیلقان: ۵ تن. از باکو و دربند و نخجوان هر یک 1 تن. از یازده شهر آذربایجان و زنجان هم نام و شعر شاعرانی به این تعداد آمده است: مراغه: ۷ تن. تبریز: ۵ تن. ابهر: ۳ تن. خوی و زنجان و اهر: هر یک ۲ تن. اردبیل و اشنو و سُجاس و خونج و خلاط و موصل: هر یک ۱ تن. شعر دو تن از شاعران گیلان نیز آمده است.

‎نام برخی از شاعران این کتاب چنین است: ابوعلا شاپور، ابوالفضل تبریزی، ابوالقاسم، اسمعیل فارسی، اطلسی، بختیار شروانی، بدر تفلیسی، بدرالدین محمود، بدیع بیلقانی، برهان گنجه‏ای، بهاء شروانی، پسر خطیب گنجه، پسر سله گنجه، پسر قاضی دربند، تفلیسی شروانی، جمال خلیل شروانی، جمال حاجی شروانی، جمال عصفوری، جمال عمر، جمال گنجه‏ای، جهان گشته، شیخ حسین سقا، حسین هزارمرد، حمید تبریزی، حمید شروانی، حمید گنجه‏ای، خاقانی شروانی، دختر حکیم گاو، دختر خطیب گنجه، دختر سالار، دختر ستی، رشید بیلقانی، رشید شروانی، رشید گنجه‏ای، حسین گنجه‏ای، رضیه گنجه‏ای، رفیع بکرانی ابهری، رکن خویی، زاهد، زکی اکاف (پالاندوز)، زکی مراغه‌ای، سجاسی، سعد صفار، سعد گنجه‏ای، سعید شروانی، سید شیرانی، سیف تفلیسی، شرف شفروه، شرف صالح بیلقانی، شرف مراغی، شرف‏الدین مرتضی، شروانشاه، شمس‏الدین اسعد گنجه‏ای، شمس اقطع بیلقانی، شمس الیاس گنجه‏ای، شمس اهری، شمس تبریزی (به غیر از شمس تبریزی معروف است)، شمس عمر گنجه، شهاب کاغذی، شهاب گنجه‏ای، صاین مراغی، صدر زنگانی، صفی بیلقانی، صفی شروانی، طهیر خونجی، ظهیر شفروه، ظهرالدین مراغه‏ای، عبدالعزیز گنجه‏ای، عثمان مراغه‏ای، عز ابوالبقا، عز شروانی، عزیز شروانی، عزیز کمال، عماد شروانی، عیانی گنجه‏ای، فخرالدین ابوبکر ابهری، فخر گنجه‏ای، فخر مراغه‏ای، فخر نقاش، فلکی شروانی، قاضی، قاضی تفلیس، قطب اهری، قطب عتیقی تبریزی، قوامی گنجه‏ای، کمال ابن‏العزیز، کمال ابوعمر ابهری، کمال تفلیسی، لطیف تفلیسی، مجیرالدین بیلقانی، محمد طبیب اردبیلی، مختصر گنجه‏ای، مظفر تبریزی، مقرب باکویی، مهذب‏الدین دبیر شروانی، مهستی گنجه‌ای، موفق سراج، نجم سیمگر، نجم گنجه‏ای، نجیب گنجه‏ای، نصیر گنجه‏ای، نظامی گنجه‏ای، نفیس شروانی، یحیی تبریزی.ولی ترجیع پنجم درنیایم جز به دستوری / که شمس الدین تبریزی بفرماید مرا بوری 

مرا گوید بیا بوری که من باغم تو زنبوری/ که تا خونت عسل گردد که تا مومت شود نوری.   

در این دو بیت مولانا اشاره به زبان شمس تبریزی می‌کند  

و واژه بوری هنوز به گونه “بوری” و “بورا”در لهجه هرزندی، مازندرانی و زازاکی به معنی “بیا” و “آمدن” بکارمیرود و این تنها یکی از اسناد تاریخی هست که به روشنی مشخص می‌کند که زبان پهلوی هنوز تا قرن دهم‌و یازدهم در تبریز ماندگار بوده

اولیا چلبی از دانشمندان و مشاهیر دوره عثمانی و از نزدیکان احمدپاشا در سال هزار و پنجاه هجری قمری در بازدید خودش از آذربایجان و نخجوان نوشته که زنان اهالی در آنجا به زبان فارسی تکلم می‌کردند

چنانکه خاقانی شروانی میگوید:

آشنای دل بیگانه مشو

آب و نان از در بیگانه مخور

نان ترکان مخور و بر سرخوان

با ادب نان خور و ترکانه مخور

(خاقانی)

وفا نايد از ترک هرگز پديد

وز ايرانيان جز وفا کس نديد

(اسدی طوسی)

و خود نظامی در اسکندرنامه نیز به این بی‌وفایی اشاره میکند:

به نفرین ترکان زبان برگشاد

که بی فتنه ترکی ز مادر نزاد

ز چینی به جز چین ابرو مخواه

ندارند پیمان مردم نگاه

سخن راست گفتند پیشینیان

که عهد و وفا نیست در چینیان

همه تنگ چشمی پسنیده-اند

فراخی به چشم کسان دیده-اند

وگر نه پس از آنچنان آشتی

ره خشمناکی چه برداشتی

در آن دوستی جستن اول چه بود

وزین دشمنی کردن آخر چه سود

مرا دل یکی بود و پیمان یکی

درستی فراوان و قول اندکی

خبر نی که مهر شما کین بود

دل ترک چین پر خم و چین بود

اگر ترک چینی وفا داشتی

جهان زیر چین قبا داشتی

(بخش نامه‌ی اسکندر به خاقان)

و اشتباه نشود منظور از چین در شاهنامه و اسکندرنامه همان بخشی از آسیایه میانه و غرب چین بوده است که در زمان نظامی مردمان آن دیار ترک‌زبان بودند