سکّه های آق قویونلو و مبنای وحدت حکومت صفویه در ایران
پیش نویس
در این پست در ادامه تاریخ سکه در ایران، بخش هایی از کتاب: سکّه های آق قویونلو و مبنای وحدت حکومت صفویه در ایران، پژوهش سیّد جمال ترابی طباطبایی، را بمرور بازنویسی و پست می کنم.
آق قوینلو (بایندر*۱ ) حاکم محلی دیار بکر
دو قبیله ترکمنان آق قوینلو و قراقویونلو *۲ در اوایل قرن هفتم هجری قمری (اواخر قرن ۱۳ میلادی) از ترکستان به آذربایجان مهاجرت کردند، قراقوینلو در نواحی ارزنجان و سیواس مقیم شد، ولی آق قویونلو ناحیه دیاربکر را متصرف گردید.
نام تعدادی از سران آق قویونلو نا معلوم است، اما از زمان پدر اوزون حسن یعنی عثمان بیگ ملقب به قرایولوق (ایلوک = زالو) بود، که این سران قوم پا به صحنه تاریخ می گذارند. عثمان بیگ بر اثر لیاقت و شجاعت توانست قلمرو حکومت خود را به ضرر قراقویونلو و ممالیک مصر توسعه دهد، و ارزنجان و ماردین و رها (ادسا) و سیواس را بتصرف در آورد. عثمان بیگ در نبردی که با قراقویونلو رخ داد بسال ۸۳۸ و ۸۳۹ هـ ق، (۱۴۳۵ م) نزدیک ارزروم کشته شد.
پس از قراقویولوق عثمان، ابتدا پدر اوزان حسن به نام علی بیگ بر سر کار آمد، او بعنوان حاکم دیاربکر قدرت و تفوق سلطان مصر را برسمیت شناخت، اما بزودی بدست برادرش حمزه از کار برکنار شد. علی بیگ به سلطان ترک پناهنده شد، و به آدریاناپول = ادرنه، رفت و در عین حال برای گرفتن کمک سفیری به قاهره فرستاد. حاصل اغتشاش و بی نظمی که در قبیله آق قویونلو رخ داد، این شد که مقداری از قلمرو آنها از دستشان رفت، و به تصرف قراقویونلو، که تازه بقدرت رسیده بود، و تحت رهبری مرد لایق مانند جهانشاه قرار داشت درآمد. علی بیگ پس از یک زندگی پرفراز و نشیب، در ۷۴۴ هـ ق (۱۴۴۱ م) مرد، و پس از او دیری نپایید که برادرش حمزه نیز دیده از جهان فرو بست.
پس از علی و حمزه پسران عثمان بیگ، حکومت دیاربکر بدست جهانگیر پسر علی بیگ رسید، جهانگیر در زمان حیات پدرش توانست، مقداری از نواحی را که بدست قراقویونلو افتاده بود پس بگیرد. جهانگیر از ۸۴۷ هـ ق (۱۴۴۴ م) بر آق قویونلو فرمان می راند، همواره می کوشید کشور خود را منظم و در صلح و صفا نگاه دارد، اما بزودی کار او با عمو هایش قاسم بیگ و شیخ حسن، به جدایی انجامید. قاسم بیگ نزد سلطان قاهره رفت، شیخ حسن به قراقویونلو پیوست، در نتیجه جهانگیر برادر خود اوزون حسن را در ۸۵۵ هـ ق (۰۱۴۵۱ م) با مقداری سپاه به جنگ شیخ حسن فرستاد. اوزون حسن پیروز شد، و عموی جاه طلب و پسرش بایزید در این جنگ کشته شدند.
دومین لشگر کشی اوزون حسن، که بفرمان برادرش جهانگیر انجام پذیرفت، بر علیه حاکم نا فرمان ارزنجان بود. پس از این نبرد اوزون حسن به ابتکار خود علی الدوام شبیخون هایی به فرمانروایان و زورمندان کرد در مشرق زد، تا سرانجام در ۸۵۷ هـ ق (۱۴۵۳ م) یعنی سال فتح قسطنطنیه بدست سلطان محمد دوم ملقب به فاتح عثمانی، به توفیقی بزرگ که عبارت از راندن برادرش جهانگیر از پایتخت یعنی آمد = دیاربکر بود *۳. به این ترتیب معلوم شد قبل از اوزون حسن، چهار نفر از آق قویونلو حکومت محلی در دیاربکر داشته اند، که بطور یقین سکه زده اند. البته از قرایولوق عثمان سکه ای دیده نشده، ولی به نام علی بن عثمان پدر اوزون حسن و قاسم بیگ بن جهانگیر برادر زاده و زینل پسر اوزون حسن سکه هایی موجود است.
*1 ــ بایندر ــ بنام بایندر بن گلک خان، چهارمین پسر ارغورخان منسوب است.
*2 ــ اصطلاحات ترکی آق قویونلو و قراقویونلو را که به معنی ترکمن های سپید گوسفند و سیاه گوسفند است، غالباً ماخوذ از نشان هایی می دانستند، که بر پرچم و علم های جنگی اینها نقش بوده است. مینورسکی می گوید: ساده تر این است که بگوییم، وجه تسمیه این دو قبیله بر حسب نژاد و رنگ احشام آنها بوده است، در صفحه ۳۱ تشکیل دولت ملی در ایران، حکومت آق قویونلو و ظهور دولت صفوی تألیف والتر هینتس، ترجمه کیکاوس جهاندار، تهران ۱۳۴۶، در این کتاب فقط بصورت تشکیل دولت ملی در ایران اشاره می شود.
*3 ــ ر.ک صفحه ۳۱ تا ۳۳ تشکیل دولت ملی در ایران.
انوش راوید: نمونه ساده اندیشی در تاریخ ایران، گفته مینورسکی است، البته بسیاری از تاریخ دان های ایرانی حتی نرفته و نمی روند از ایل و عشایر گوسفند دار بپرسند، آیا چنین چیزی امکان دارد؟. این دو طایفه از مجموع ایل ها و قبایل مختلف بودند، و در مساحت های بزرگی پراکنده، و امکان این نبود که گوسفندان خود را فقط سیاه و سپید نگهدارند. گوسفند به هر زبانی که گفته شود یعنی گاو مقدس، و از قدیم و دوران ایلام، حیوانی مقدس بوده است، و سپید و سیاه نیز از نشانه های ایمانی است، و هر کدام نوعی مذهب در دین می باشند. همین دو رنگی مذهب در اسلام بنام شیعه و سنی ظاهر گشت، گسترش و جدا شدن این مذاهب یک دین، از همین سپید و سیاه در تاریخ دین و آئین ایران بوده است
.
عکس شجره نامه بخط زنده یاد سیّد جمال ترابی طباطبایی، عکس شماره 2801 .
علی بن عثمان ۸۳۹ ـ ۸۴۴ هـ ق، 1435 ـ ۱۴۴۱ م،
سکه های زیر بدلایلی قیاسی و خلفی ممکن است از علی بیک بن عثمان باشد:
عکس سکه های دوران تاریخی، عکس شماره ۲۸۰۲.
عکس شماره ۲۸۰۲ ، A ، یونان علی خان، 839 ـ ۸۴۴ هـ ق، 1435 ـ ۱۴۴۱ م، جنس نقره، وزن ۸/۲ گرم، قطر ۳/۲ سانتیمتر، روی سکه متن: ضرب ـ السلطان العادل / یونان (نویان) علی خان / خلدالله ملکه / باران، تزئینات گل ۶ پر و ۴ پر با دوایر خط و زنجیره. پشت سکه متن: لااله الله / محمد / رسول الله، حاشیه: ابوبکر عمر عثمان علی.
عکس شماره ۲۸۰۲ B ، یونان علی خان، 839 ـ ۸۴۴ هـ ق، 1435 ـ ۱۴۴۱ م، جنس نقره، وزن ۴/۱ گرم، قطر ۸۵/۱ سانتیمتر، روی سکه متن: السلطان العادل / یونان قلی خان / خلده ملکه، پشت سکه متن: لااله الله / محمد / رسول الله.
توضیح: الف ــ در اران ضرب شده است، این منطقه در شمال رود ارس و جوار محل حکومت آنها واقع شده و بدست عثمان بیگ افتاده است، ( ر ک به صفحات ۲۳ و ۳۲ کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب، و صفحات ۱۳۰ و ۱۳۴ جهانگشا و صفحه ۶۴ بستان السیاحه).
ب ــ اگر محل ضرب را باران بدانیم، باز منسوب بدانهاست.
پ ــ در کتاب طبقات سلاطین اسلام (از: لین پول، ترجمه عباس اقبال، چاپ تهران صفحه ۲۱۶) و کتاب سلسله های اسلامی (از: کلیفورد ادموند لوپورت، ترجمه فریدون سربدره ای، چاپ تهران ۱۳۴۹ صفحه ۲۲۴)، فقط از بایان بویان قلی بعنوان ایلخان بیست و پنجم خاندان اولوس جغتای (که از سال ۷۴۹ تا ۷۶۰ هـ ق و ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۸ میلادی حکومت کرده است) نام می برد، کسی را به نام بویان علی یا نویان علی ذکر نکرده است.
. . . ادامه دارد . . .
توجه: اگر وبسایت به هر علت و اتفاق، مسدود، حذف یا از دسترس خارج شد، در جستجوها بنویسید: انوش راوید، یا، فهرست مقالات انوش راوید، سپس صفحه اول و یا جدید ترین لیست وبسایت و عکسها و مطالب را بیابید. از نظرات شما عزیزان جهت پیشبرد اهداف ملی ایرانی در وبسایت بهره می برم، همچنین کپی برداری از مقالات و استفاده از آنها با ذکر منبع یا بدون ذکر منبع، آزاد و باعث خوشحالی من است.