تاریخ کاغذ و کاغذ سازی در ایران به اشتباه یا دروغ می گویند، کلمه کاغذ از واژه چینی کاکتز گرفته شده، در صورتی که درست ایرانی آن، کاهگز است، که مربوط به لایه های نازک (کاه) از درخت گز می باشد، درخت گز در ایران بفراوانی وجود دارد، و در تاریخ ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. دوره هایی در ایران به کاغذ، رخنده یا پرزه هم می گفتند.
تاریخ کاغذ و کاغذ سازی در ایران
برگه شماره 304
درباره تاریخ کاغذ و کاغذ سازی زیاد نوشته شده، و چون قرار نیست در این تارنما حرفها و نوشته های دیگران را تکرار کنم، فقط به چند موضوع اشاره می کنم. تاریخ هایی که در باره کاغذ و کاغذ سازی نوشته اند، بیشتر از روی تحقیقات خارجی، و یا از دروغ نامه های تاریخی است. مثلاً نقش بین النهرین و ایران در کشف کاغذ، میان آن نوشته ها پیدا نیست، در صورتی که در ادامه تمدن و تاریخ و فرهنگ یاد گیری، امکان ندارد کاغذ در کشور چین تولید شده باشد، و طبق همان فرمول های تاریخی، باید اختراع آن در مناطق تمدنی قاره کهن، بویژه چین استان ایران باشد. یا مثلاً نوشته اند که اعراب مسلمان، اسیرانی که در۷۵۱ م، از کشور چین آورده بودند، کاغذ سازی را به ایرانیان و اعراب آموختند، از برای این گفته ها باید تحقیقات مستقل ملی و مردمی انجام شود.
دید کلی تاریخچه کاغذ
نیاز به تصویر کردن اشیا، یادداشت کردن وقایع، و ارسال پیام های کتبی، اهمیت و ضرورت شیئی که بتواند بر روی آن اثر به جا ماندنی را ثبت شود، همواره مورد نیاز بشر بود. در بین النهرین از لوحه های گلی، در مصر از پاپ-یروس، در بیشتر نقاط آسیا از حکاکی بر روی لوحه های چوبی و نمد، با قلم مو و پارچه ابریشمی، این منظور را عملی می کردند.
مى‌گویند فضل ابن یحیى برمکى نخستین کسى بود که در بغداد کارخانه کاغذ سازى دایر کرد. در قرن ۴ هـ .ق، کاغذ سازى در بغداد رواج تام داشت. ابن‌الندیم از شش نوع کاغذ، که در زمان او معرف بود نام مى‌برد، و مى گوید کتاب را از کاغذ خراسانى مى ساختند. در خراسان مردم براى ساختن کاغذ از پنبه و مواد نباتى استفاده مى کردند. مهمترین کاغذ هائى که توسط مسلمانان ساخته شد، کاغذ سلیمانی، طلعی، نوحی، فرعونی، جعفری، طاهری، مأمونی، منصورى و چینى و هانى بود. از مشهور ترین شهر هاى ایران که در کاغذ سازى شهرت داشتند، خونا یا خونج است، که در زمان یاقوت به کاغذ کنان معروف بوده است. از معروف ترین کاغذ هاى سدهٔ ۱۲ و ۱۳ هـ . ق، کاغذ هاى خان بالیغ، ختایی، سمرقندی، عادل‌شاهی، ترمه ای، کشمیرى و فرنگى بوده است.
اولین کارخانه کاغذ سازی از آسیاب پودر چوب، سال 1154 م، در اسپانیا، و ۱۱۹۰ م، در فرانسه تاسیس شده بود. در سال ۱۷۹۹ میلادى یک جوان فرانسوى بنام لوئى دوبرت، ماشین کوچکى ساخت که کاغذ تهیه مى کرد. قبل از این تاریخ کاغذ سازی بصورت دستی انجام می شد، امروزه در استان جدید کشور چین ساخت کاغذ دستی بعنوان صنایع دستی و برای فروش به توریستها وجود دارد. در ایران اولین بار با تاسیس کارخانه مقوا سازی کرج در 1313 خورشیدی، با استفاده از کاغذ های باطله به تولید مقوا پرداخت. سپس با تاسیس دو کارخانه کاغذ سازی پارس ۱۳۴۶ و هفت تپه خوزستان در ۱۳۴۴، و کارخانه چوب و کاغذ ایران (چوکا) در گیلان، کاغذ سازی در ایران به صورت یک تکنولوژی مدرن و پیشرفته درآمد.
کاغذ های دستی ایرانی
کاغذ های دستی ایرانی
کاغذ های دستی و تاریخی ایران زیاد است، اندکی را می نویسم، و به مرور ادامه می دهم:
کاغذ آهاردار ــ سطح کاغذ هاى دست ساز کاملاً صاف و بدون خدشه نیست، و تاروپود آن نیز کاملاً به هم پیوسته نیست. براى رفع خدشه و استقامت کاغذ و آمادگى براى مرحلهٔ بعدی، باید کاغذ را با مواد و شیوه هاى مختلف آهار زد. از جمله آهار با گل ختمی، با شیرهٔ گندم، با سریشم، با اسپرزه، با تخم خیار، با نشاسته را مى توان نام برد. همچنین براى داشتن درخشش در کاغذ قبل از نقاشى، باید آن را آهار زد، یک روش سفیده تخم مرغ است، که با زاج رقیق شده، و با قلم موى پهن و ظریفى روى کاغذ مى مالند. سپس آن را با صدف مى مالند، تا خوب براق شود.
کاغذ زرفشان ــ نوعى تزئین بر روى کاغذ است، براى این کار مقدارى نشاسته و صمغ را با شیوە خاصى روى کاغذ مى پاشیدند، و سپس ذرات طلا را به آن مى چسباندند. تکه هاى طلا روى صفحه درخشش خاصى مى‌یافت، از این کاغذ در حواشى کتب و اوراق گرانبها استفاده مى شد.
کاغذ ابرى ــ نوعى کاغذ تزئینى است، که از دوره خان های ایرانی به بعد در ایران رایج گردید. ابرى هاى همدان و کشمیر ایران معروف بوده است. ساخت این کاغذ را از اختراعات و ابداعات هند استان دانسته اند، و گفته اند که اختراع میرمحمد طاهر بوده است. این شخص در عهد شاه طهماسب صفوی به هند سفر کرد، و طریقهٔ ساخت آن را یافت. کهن ترین سندى که دربارهٔ کاغذ هاى ابرى موجود است، سرگذشت شهاب‌الدین مروارید بیانى کرمانى (۸۸۴ تا ۹۰۶ هـ.ق.) است، که نوشته آند او سازنده افشان، غبار و رنگ آمیزى ابرى کاغذ بوده است، و اسناد دیگرى نیز دربارهٔ این کاغذ موجود است.
کاغذ ابرى که کاغذ سایه‌دار نیز گفته شده، از قرن پانزدهم هجرى براى حاشیهٔ صفحات کتابها، درون جلد کتابها و گاه خود صفحات به کار مى رفته است. خطاطان از این کاغذ براى خوشنویسى استفاده مى کرده اند. امروزه روش هاى ابرى کردن را تنها عدهٔ اندکى مى دانند. اما شکل ساده تر آن که 'نقش بر آب' گفته مى شود، امروزه رواج بیشترى دارد.
کاغذ سمرقندى ــ از معروف ترین و مرغوب ترین کاغذ هاى مورد مصرف در سده هاى میانى دوران اسلامى است، که در شهر سمرقند ساخته مى شد. این کاغذ جزء اولین کاغذ هاى ساخته شده در جهان اسلام بود، این کاغذ به کاغذ چینی، هندى و خراسانى نیز معروف بوده است، (منظور استان های چین و هند و خراسان ایران مشروح در جغرافیای تاریخی ایران).
کاغذ خان بالیغ ــ کاغذ بسیار مرغوبى است، که در شهر پکن (خان بالیغ) ساخته مى شد. جنس کاغذ بسیارى از کتب و اوراق خطى نفیس ایران از این کاغذ است.
کاغذ شامى ــ شامى نوعى کاغذ سفید و بسیار شفاف و لطیف بوده، که منسوب به شهر شام مى باشد.
کاغذ اغذ ــ ورقه نازک همواری است، که معمولا از الیاف گیاهی ساخته می شود، ولی آن را از مواد لیفی دیگر هم می سازند، و به طور عمده برای نوشتن و چاپ کردن به کار می رود، ولی موارد استعمال متعدد دیگر نیز دارد.
. . . ادامه دارد . . .
عکس کتاب های تاریخی فاسد کشف شده در کشور ترکیه، عکس شماره ۴۳۲۶. امید است جوانان باهوش ایران مقیم ترکیه، این کتابها را پیگیری نمایند، و آنها را صورت برداری کنند، و انواع کاغذ های بکار رفته را شناسایی نمایند. آن کسانی که دارند کتابها را ور انداز می کنند، چیزی از نوشته های کتابها سر در نمی آورند، زیرا کتابها بزبان فارسی یا عربی یا ترکی قدیم می باشند.
تاریخ کاغذ و کاغذ سازی در ایران