تاریخ و جغرافیای آثار کهن ایلام و ماد
این پست ادامه دارد، و بازنویسی می شود.
برگه شماره 296
تاریخ و جغرافیای آثار کهن ایلام و ماد
تاریخ آثار معماری ماد
معماری مادی را در دو بخش بررسی می کنیم، الف ــ معماری صخره ای، که در دامنه کوهها و صخره ها ایجاد گردیده اند. ب ــ معماری معمولی، به این آثار در محل هایی بنام تپه نوشیجان ملایر گودین تپه باباخان تپه هگمتانه زیویه و . . . قرار دارند که در کاوش های باستان شناسی بدست آمده است.
معماری صخره ای
ایجاد حفره و وسعت دادن آن فضای مورد احتیاج، که مثلا خانه و یا آرامگاهی ایجاد شود، حاصل این عمل مبارزه جویانه انسان با کوه و صخره را که برای دستیابی به فضایی استوار و ماندگار انجام می شود معماری صخره ای می نامیم. به عبارت دیگر معماری صخره ای از مصالح آزاد و معمولی ساختمان به وجود نمی آید بلکه از صخره طبیعی است، و در جهت عکس معماری آزاد ومعمولی عمل می کند. آثار معماری صخره ای مادها اکثرا در نواحی غرب ایران (کردستان – آذربایجان غربی – کرمانشاهان) و همچنین در بخشی از خاک عراق (کردستان عراق) پراکنده است، و اغلب جنبه مذهبی دارند. آنها با عناوین آرامگاهها (مقابر) صخره ای مادی شناخته شده اند و این آرامگاه های صخره ای بر حسب نوع نمای ورودی آنها به ترتیب زیر تقسیم بندی می شوند.
1ــ آرامگاه هایی که در نمای ورودی آنها ستون های آزاد نمایان است، مانند: فخریکا (فقره قا) نزدیک اندیرکاش در حدود پانزده کیلومتری شمالشرقی مهاباد، فرهاد و شیرین در نزدیکی صحنه در کرمانشاه، دکان داود در سرپل ذهاب و کور و کچ (پسر و دختر) در نزدیکی سورداشی سلیمانیه عراق.
2ــ آرامگاه هایی که در دو طرف نمای ورودی آنها دو نیم ستوم قرار دارد سر ستون آنها مبدل به قسمت برجسته ای می گردد، مانند: داو و دختر در نزدیکی فهلیان فارس و آخور رستم در ۸ کیلومتری جنوب تخت جمشید، و مقبره گیژقاپان در نزدیکی شهر زور در سورداشی سلیمانیه عراق در این زمره اند.
از نقش نمای این مقابر صخره ای می توان تا اندازه ای به شکل ساختمان های آن زمان پی برد، اگر این آرامگاهها را از نظر اصول ساختمانی مطا لعه کنیم در می یابیم که نمای آنها شباهت به درون سا ختمان دارد، در زمستان بر عکس نور خورشید به علت تا بش متمایل خود وارد ساختمان می شود، و این ایوان به صورت پناهگاهی برای جلوگیری از برف و باران است. کاخ های تخت جمشید نیز از روی همین اصل ساخته شده اند، و این اصل حتی امروز هم در ساختمان های ایران رعایت می شود. این آرامگاهها شامل یک مدخل ورودی و یک یا دو اتاق بودند. گاهی این دو اتاق روی هم قرار می گرفتند، مانند آرامگاه (فرهاد و شیرین) و گاهی در کنار هم قرار داشتند و بوسیله ستون هایی درداخل آرامگاه از یکدیگر جدا می شدند، مانند آرامگاه ( فخریکا ـ فقره قا). در این نوع بناها یک یا دو یا سه قبر می کندند، و در بعضی از آنها مانند آرامگاه (دکان داوود) تاقچه هایی نیز برای قرار دادان نذریها و هدایا در دیوار اتاق ها تراشیده می شد.
ستون های این آرامگاهها گرد هستند و پایه آنها نیز به صورت بشقاب مدور و وارونه است، و گاهی در زیر آن بشقاب نیز پایه مربعی قرار داده می شود، بعضی اوقات یک نوار کوچک آن دو را از هم جدا می کرد. سر ستونها نیز به صورت لوحه های مربعی هستند و گاهی به تقلید از سر ستون های چوبی به شکل برگ خرمای چهار پر در می آیند. گاهی ستون به دیوار می چسبد و صورت نیم ستون به خود می گیرد.
نقش های تمامی این آرامگاهها به صورت برجسته است، و به همین دلیل روی آن یک نوع سایه و روشن به وجود می آید. در پایین نمای آرامگاه (دکان داوود) پیکر انسانی در حال ایستاده با خصوصیات قومی روی تخته سنگی نشان داده شده که (برسمی) در دست چپ دارد و دست راست خود را برای نیایش بلند کرده است. در قسمت بالای نمای آرامگاه (فرهاد و شیرین) در صحنه بین کرمانشاه و همدان خورشید به شکل دایره ای بالدار تصویر شده است.
سقف آرامگاه گیژ قاپان (رباینده دختر) که در کوه های استان سلمانیه عراق در سنگ تراشیده شده تقلیدی است از سقف ساختمان های چوبی. در بالای نیم ستونها که مقابل در ورودی آرامگاه قرار گرفته، سه نقش دیده می شود که نقش آنها خیلی برجسته نیستند، احتمالا نشانه های (اهورامزدا) و (ماه) و (آناهیتا) باشند. در بالای مدخل دو مرد ایستاده نقش شده اند و در میان آنها آتشدانی است. در دست این مردان کمان هایی قرار دارد، شاید این رسم در میان ایرانیان بود، که کمان را علامت نیروی پادشاهی می دانستند.
آرامگاه های صخره ای سکاوند در فاصله کرمانشاه و لرستان قرار دارند، شکل این آرامگاهها از نظر معماری ساده تر از بقیه است و شاید بتوان تصور کرد که (استودان) باشند. بالای یکی از آنها نقش برجسته ای است با هیکل بزرگ و دو هیکل کوچک آدمی درپیرامون آتشدان. این آرامگاهها از نظر معماری بسیار ساده اند و فاقد هر گونه ستون یا نیم ستون درنما هستند.
آرامگاه صخره ای (دآو و دختر) که در ارتفاع تقریبی ۳۰۰ متر واقع شده در سنگ کوه تراشیده شده و مرکب از دو اتاق است. نمای آن از هر طرف مدخل ورودی یا دو نیم ستون تزیین شده، پایه این ستون ها مرکب از بالش ضخیمی است که روی دو سکو قرار گرفته است. ساقه ستونها فاقد تزیین و صاف است و حماله سنگی ستون از هر طرف به مارپیچی منتهی می گردد. احتمالاً این مقبره متعلق به امرای نخستین سلسله هخامنشی است.
آرامگاه صخره ای (دکان داوود) که در سه کیلومتری جنوب شرقی سرپل ذهاب واقع شده در هر طرف مدخل ورودی آن یک سر ستون دیده می شود، ولی ساقه ستونها شکسته و از بین رفته است. قسمت پایین دخمه در محلی که برای ایجاد نقشه برجسته آماده شده نقشی دیده می شود که مربوط به تشریفات مذهبی است و مردم آنرا (کل داوود) یا (سنگ یادگار داوود) میدانند.
ب ) آثار معمولی (آزاد):
از آثار معماری دوران حاکمیت مادها آثار سالم و کاملی به جای نمانده به جز مواردی که از طریق کاوشهای باستان شناسی در چند دهه گذشته یافت شده است. البته این آثار از اهمیت قابل توجهی برخوردارند. در واقع می توان آنها را به دو گروه تقسیم کرد گروهی که از روی نقوش برجسته های آشوری بجای مانده و از آنها به صراحت یاد شده و گروه دیگر هم آثار آنها از زیر لایه های خاک بیرون کشیده شده است.
اگر بپذیریم آثار معماری تپه سیلک کاشان متعلق به مادها باشد، شاید بتوان گفت که قدیمیترین اثر معماری این دوره بوده، یکی از امرا مقر باشکوهی در قله تپه ای مصنوعی به یادگار گذاشته، که بوسیله دیواری با برجهایی محصور بوده است.
تپه نوشیجان: این تپه در ۶۰ کیلومتری جنوب همدان و ۲۰ کیلومتری غرب ملایر واقع شده است. در این تپه آثاری کشف گردید که متعلق به زمان مادها است و بقایای این آثار عبارتند از: 1- بنای قدیمی جبهه غربی، ۲- تالار ستوندار آپادانا، ۳- تالار مرکزی یا معبد مرکزی، ۴- اتاقها و انبارها، ۵- تونل، ۶- حصار دژ نوشیجان.
بنای قدیمی جبهه غربی: این بخش از احداث تالاری ستوندار ساخته شده است با دو بخش که ورودی آنها از جبهه شرقی است. اتاق اصلی مستطیل شکل است و دسترسی آن از اتاق مجاور امکان پذیر است. مدخل این اتاق پس از تالار ستوندار توسط دیوار غربی تالار ستوندار مسدود شده است. بقایای آتشدانی در ضلع جنوبی اتاق مستطیل شکل نشانگر مراسم نیایش آتش است. تا این تاریخ می توان پذیرفت که اولین مراسم نیایش آتش در فضای بسته در تپه نوشیجان انجام می گرفته است. تاقچه ها و سکوهای این اتاقها قابل ملاحظه هستند.
تالار ستوندار(آپادانا): این بنا بر روی صفه ای از خشت ایجاد گردیده و شالوده آن بر بنیاد شفته ریزی با ملات و گل و کف سازی نهاده شده است. ابعاد 10 * 20 متر است، و سه ردیف ۴ تایی ستون چوبی داشته که بار سقف را تحمل می کرده است. اثری از ستونها باقی نمانده به نظر حفار احتمالا اطراف تمام ستونها را با خشت خام و با ملات اندود کرده بوده اند. هر یک از پای ستونها از ۶ عدد خشت خام که به صورت مضاعف چیده شده بوجود آمده که ارتفاع آن حدود ۱۰۵ سانتی متر بوده است. در ضلع جنوبی داخل تالار بقایای یک سکوی نشیمن به چشم می خورد. این نوع تالار ستوندار بعدها در معماری هخامنشی به عنوان اصلی ترین پلان مشخصه معماری کاخها مورد استفاده قرار گرفته است.
معبد اصلی: فرم این معبد به صورت چلیپاست و مصالح مورد استفاده در آن مشابه سایر ساختمان های مورد اشاره است. این بنا مهمترین ساختمان دژ نوشیجان است. معبد از دو اتاق مجاور و مقابل و در ارتباط با یکدیگر ساخته شده است. در گوشه شمالی سرسرا و در داخل بنای اصلی پایه آتشدان و محراب معبد قرار دارند. در داخل معبد در سطوح دیوارها پنجره نماهایی دیده می شوند، که اصطلاحاً پنجره های کور(دروغین) نامیده می شوند و شباهت تمام عیاری با پنجره های کور کعبه زردشت در نقش رستم (دوره هخامنشی) دارند.
اتاق و انبارها: این بخش که در ضلع شرقی تپه قرار گرفته دارای چهار اتاق طویل و در اتاق در مبادی مدخل ورودی است و به نوعی همه اتاقها از نظر عملکرد به هم وابسته هستند.
تونل: در بخش شمالی مجموعه تالار ستوندار و در امتداد شرق و غرب حفره ای سردابی شکل کنده شده که در عمق ۳ متری به صخره منتهی می شود. ارتفاع این حفره یا تونل پله دار ۱۷۰ سانتی متر و در پهنا ۱۸۰ سانتی متر است، این تونل از سطح طبیعی تپه به طرف غرب به صورت شیب دار و در طول ۲۰ متر حفر شده است. احتمالا احداث آن مربوط به آخرین دوره سکونت در دژ مادی نوشیجان است و ایجاد آن بیشتر جنبه امنیتی داشته است.
آثار معماری تپه نوشیجان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به کارگیری مصالح بوم آورد (محلی) استفاده از قوسهای نیم بیضی در بخشهای مختلف بنا ایجاد یک مجموعه منسجم و زیبا که بعدها بویژه در معماری زمان هخامنشیان تاثیر قابل ملاحظه ای را گذاشت.
معماری گودین تپه: این محل در ۶ کیلومتری شهر کنگاور واقع شده است. آثار طبقه اول این تپه متعلق به دوران مادها است. آثار مکشوف در آن نشان می دهد که این تپه احتمالا یکی از قلعه های بزرگ دفاعی بوده است.
قلعه از خشت خام ساخته شده و دارای دیوار ستبری است که در آن دو برج دفاعی قابل ملاحظه است. این برجهای دفاعی درست در کنار تپه مشرف به رودخانه ساخته شده بوده که ارتفاع آن از سطح رودخانه در حدود سی متر است، و در زمان آبادانی منظره باشکوهی می داشت. در داخل قلعه درست پشت برج غربی بقایای یک آشپزخانه و انبار دیده می شود. با خمره های بزرگ ذخیره غلات اجاق و تنور در آن. این اتاق بزرگ دلالت بر این دارد که در روزگار آبادانی پذیرائیهای بزرگ و باشکوهی در سالن بزرگ قلعه (دژ) انجام می گرفته است، غذای آنها در این آشپزخانه بزرگ و وسیع تهیه می گردیده.
تالار بزرگ دژ یا سالن تشریفات، حداقل حدود ۲۸ مترطول و ۲۴ متر عرض دارد سه طرف آن توسط دیوار محصور گردیده و در کنار دیوارها سکوهائی برای نشستن حکام یا مدعوین برای رسیدگی به کارها بوده. سکوی فرمانروا در ضلع شمالی با بقیه سکوها متفاوت است. و در مقابل آن بخاری یا آتشدان جهت گرمایش تعبیه می شده است. سقف این تالار عظیم توسط ۳۱ ستون چوبی که دارای پایه سنگی خشن و نا منظمی هستند نگاهداری می گردد. ستونهایی در پنج ردیف و در هر ردیف ۶ ستون و یک ستون اضافی دیگر در گوشه جنوب شرقی. شباهت این تالار و تالار ستوندار نوشیجان کاملا هویداست.
از آثار معماری دوره ماد باید از تپه هگمتانه و تپه زیویه در سقز (کردستان) و باباجان تپه در نزدیکی نورآباد لرستان نام برد. آثار باباجان شامل یک مجموعه ساختمانی بزرگ است که نوع و شیوه معماری ماد را بخوبی نشان می دهد.
با توجه به مطالب فوق الذکر در محدوده فعلی تپه ۲۵ هکتاری هگمتانه یک شهر یا دژ باستانی قرار دارد که تاکنون جبهه شرقی آن و نیز قسمتی از منطقه جنوبی آن شناسایی و کاوش گردیده است. شهر دارای حصاری خشتی به عرض ۹ متر و ارتفاع ۱۰ متر است. حصار از بیرون دارای جرز و نمای بسیار زیبا که طول و عرض آن بین 1 * 2- 3 متر است. بدنه خارجی حصار با گچ اندود بوده، ولی بخش داخلی حصار ساده است. در فاصله نیم متری حصار و در قسمت داخل شهر جوی آبی با آجر احداث شده است.
شهر دارای معابر متعددی به عرض ۵/۳ متر است، که موازی هم هستند و در جهت شمال غربی – جنوب شرقی احداث شده اند. هفت معبر شناسایی شده است. معابر شهر در فاصله ۳۵ متری هم قرار دارند، ابنیه در دو ردیف حد فاصل آنها ایجاد گردیده اما معابری نیز در فاصله ۵/۱۷ متری کشف گردید، که مجموعه معماری آنها در یک ردیف کنار هم ساخته شده بدین ترتیب شهر دارای دو منطقه معماری است.
آثار معماری مادی در نقوش برجسته آشوری:
در نقش برجسته های آشوری به تعداد زیادی دژ اشاره شده است، که آنها را بر روی سنگهای دو رو شاردکین نقش کرده اند. این مسئله حکایت از این امر دارد که آشوریان در نبردها و حملات ویرانگرانه ای که به سرزمین ماد داشتند آثار معماری آنها بویژه دژهای مادی را ویران و برای اطلاع و عبرت ملل همجوار به آنها اشاره می کردند، حتی شرحی درباره چگونگی تسخیر و ویرانی آنها ارائه می دادند. این دژها کم نیستند شاید روزی در لای خروارها خاک آثار معماری جالب توجه آنها کشف گردد دیگر اینکه شاید همین تپه زیویه باباجان تپه گودین تپه هر کدام یکی از آنها باشند. این دژها که در نقوش برجسته آشوری به آنها اشاره شد عبارتند از: (دژ کیشه سو) دژ خارخار و ….
بسیاری از مفرغها و زیورهای بدست آمده تمدن ماد زینت بخش موزه ها می باشند، از حسنلو، زیویه و مارلیک آثار طلا بدست آمده است.
کاسه های حسنلو دارای ظرافت بسیار و کلی گویی است. انسانهای سوار بر ارابه، نقوش جانوری، تنوع حرکات و… در این آثار دیده میشود.
یک جام تلفیقی در املش و یک سری سنجاق ملیله کاری با نقشهای اهورامزدا، بودا و گیل گمش از نقاط مختلف بدست آمده است. جام زرین مارلیک و سایر ظروف مارلیک نیز حیوانات و اسفینکس را به نمایش میگذارند. آثار زرین زیویه و مارلیک به نوعی پیکرسازی یا برجسته کاری روی طلا به شمار میروند.
به طور کلی نقوش مادها به دو دسته تقسیم میشود:
۱) ترسیم حیوانات تلفیقی و عجیب و اغراق در آنها و گاه تلفیق آنها با تزئینات هندسی.
۲) تزئینات و علایم دینی مانند درخت زندگی بودا، داستانهای اهورامزدا و. . .
۲) تزئینات و علایم دینی مانند درخت زندگی بودا، داستانهای اهورامزدا و. . .
مطابق منابع کهن آشوری و یونانی و ایرانی از ۲۷۵ قبیله کوچکتر مادی دیگر سخن گفته اند به عنوان مثال می توان از کردوخی ها ، میتانی ها ، ساگارتی ها، کرمانجها و پارتاکانیان (یعنی مردمی که درکنار رود زندگی می کنند) نام برد.
از لابلای کتیبه بیستون و کتیبه های دیگر می توان به سازمان قبیلگی جامعه مادی پی برد:
نمانه: خانه، ویس: قریه، زنتو: طایقه، دهیو: کشور،
از سال ۶۷۳ ق م در اسناد آشوری ها از کشور ماد نیرومند سخن می رود که نشان از به رسمیت شناخته شدن موجودیت دولت مادها از طرف آشوری ها است.
آثار تپه گیان، سیلک و گنج زیویه، مجموعه هایی هستند که از روی آنها می توان درباره هنر ماد صحبت کرد.
۱-آثاری شبیه مفرغ های لرستان و نقش های روی سفال که حیوانات خارق العاده است و گاهی هم صورت هندسی دارند.
۲- آثار گنجینه زیویه که در سقز پیدا شده است. (گنجینه زیویه پس از جنگ جهانی دوم در زیویه نزدیک سقز در ۱۲۰ کیلومتری جنوب دریاچه ارومیه کشف شد. این گنیجینه شامل اشیای بی شماری از طلا، مفرغ یا عاج بود. به گفته دکتر بارنت نشان داده است که آنها را در یک تابوت مسی نهاده و در آخرین ربع سده هفتم ق م دفن کرده بودند. فهرست این اشیا از این قرارند:
-دسته زرین و گلی به صورت یک عقاب افسانه ای.
-سینه بند زرین مزین به درخت زندگی در مرکز ، بزهای کوهی و چند گاو بالدار با سر آدمی و خرگوش و گربه.
-پلاک زرین. -قاچ زرین.
۳- مقبره ها و گورستان های سنگی :
الف- مقبره سگوند در جنوب کرمانشاه که رف دارد . (بیشتر مقبره های صخره ای یک نوع رواق دارد که بر ستون استوار است).
ب- مقبره فخریکا. ج-مقبره صخر ه ای نزدیک صحنه.
پ- مقبره صخره ای دکان داود در نزدیکی کرند غرب استان کرمانشاه فعلی.
ت- دو مقبره صخره ای دیگر در نزدیک سلیمانیه معروف به قیز قپان (دختردزد) و دیگری کوروکیج (دختر و پسر).
مهمترین هنری که به مادها نسبت می دهند طلا کاری است.
نقش برجسته مادی در روستای اسحاق وند در بخش هرسین کرمانشاه، فردی درحال انجام مراسم نیایش درمقابل یک اتشدان. مرد لباس اهالی غرب ایران (مادی) را به تن دارد. زمان ساخت نقش: 6 – 7 ق ـ م.
نقش برجسته مادی، دو مرد بر بالای درب گور دخمه در قیزقاپان تپه کردستان عراق نزدیک روستای سورداش. زمان ساخت: 6 و ۷ ق ـ م. و بسیاری دیگر که زینت بخش موزه های ایران هستند و یا در مکانهایی تاریخی منتظر بازدید علاقه مندان.
تاریخ و جغرافیای آثار کهن ایلام و ماد
مجسمه ها سخن می گویند
سه مجسمه ایلامی در سایت رسمی میراث فرهنگی ایران، که درباره آنها نوشته اند گیلگمش، C , B (در این عکس)، درصورتیکه گیل گمش نیستند. وقتی می گویم ماجراجویی در ایران کم شده یا نیست، به همین راحتی متوجه می شویم، که واقعاً چه شده، و چرا هیچ تحرکات عینی و میدانی آزاد وجود ندارد. هیچ یک از اینهمه مدعی تاریخ ایران باستان، هیچ کدام حاضر نشده اند تحقیق و تحلیل کنند، و یا حداقل نظریه بدهند، که این مجسمه ها چه می باشند. مجسمه A براحتی نشان می دهد، بزرگی مثلاً برای تبلیغ انتخاباتی یا دعا و امثال، در حال نماز خواندن است، نوع نمازی که امروز در کشور های همسایه ایران رایج است، و سرنخ خوبی از پیدایش نماز و دعا و تبلیغات است.
عکس سه مجسمه باستانی از یک سایت رسمی دولتی کشور ایران، عکس شماره ۱۴۴۶.
عکس تعدادی کتاب خطی، عکس شماره ۴۰۲۱ .
سبز= جنگل های شمال ایران، سفید= آسمان شفاف مرکز ایران، قرمز= سرخی فجر خلیج فارس
توجه: اگر وبلاگ به هر علت و اتفاق، مسدود، حذف یا از دسترس خارج شد، در جستجوها بنویسید: وبلاگ انوش راوید، یا، فهرست مقالات انوش راوید، سپس صفحه اول و یا جدید ترین لیست وبلاگ و عکسها و مطالب را بیابید. از نظرات شما عزیزان جهت پیشبرد اهداف ملی ایرانی در وبلاگم بهره می برم، همچنین کپی برداری از مقالات و استفاده از آنها با ذکر منبع یا بدون ذکر منبع، آزاد و باعث خوشحالی من است.
درود، خیلی عالی است و سپاس از شما آقای انوش راوید