با درود و سپاس از شما استاد گرامی.
حال که چنین لطفی را به بنده میکنید و این مساله را شایسته مطرح شدن در برگه ای جدید میدانید روا نیست که آشفتگی فکری در اندیشه‌های خود را تصحیح نکنم.

ایده بنیادی در تحلیل حوادث بررسی رویدادهای تاریخی به عنوان یک پیوستار است و به طور خاص زمانی که تغییرات شگرفی را مشاهده می‌کنیم تمرکز کنیم و ببینیم که دلیل آن چه بوده است؟

اول می‌توان ثابت کرد که آیین مهر و آیین زرتشت از دیر زمانی با یکدیگر سرجنگ داشته اند. برای اینکار نخست می کوشیم تا آیین مهر را در چارچوب اوستا بشناسیم. در اوستا می‌بینیم که ویشتاسپ شاه به زرتشت برای گسترش آیین خود کمک کرده است و در این راه جنگ‌هایی نیز صورت گرفته است. به طور خاص جنگ با ارجاسپ تورانی نکته‌ای هست که در اولین گام شمال خاوری ایران را به عنوان بخشی که در برابر گسترش دین زرتشت مقاومت کرده به ما نشان میدهد.

از طرفی آیین مهر کهن تر از آیین زرتشت است و پس از زمانی دوباره در قالب مهریشت جای پایی را در اوستای پسین پیدا میکند. این جای پا بسیار فراموشکارانه است از این منظر که به ما کمک چندانی نمی‌کند تا جزییات آیین مهر را بدانیم. یعنی آیین زرتشت در اوستا با آیین مهر به همزیستی میرسد ولی با یک لایه بسیار سطحی فراموشکارانه از آیین مهر. اینکه از کجا می‌توانیم قضاوت کنیم که این لایه بسیار سطحی است در ادامه توضیح داده میشود.

مساله دوم اینکه امروز میدانیم دست کم از زمان داریوش بزرگ آیین رسمی آیین زرتشت شد. پس ما توقع داریم که یک همسانی فرهنگی در سراسر ایران هخامنشی باشد. در حالی که رودیدادهای پسین این فرض را به چالش میکشد. پیش از آنکه این رویدادها را در زمان ساسانی بررسی کنیم به نوشته‌های پهلوی که به دست ما رسیده است نگاه می کنیم. دست کم نگارنده تاکنون نوشته پهلوی ندیده است که چیزی درباره آیین مهر گفته باشد. بلکه بیشتر نوشته‌ها مذهبی است مگر موارد بسیار معدود مانند درخت آسوریگ. پس تا پایان دوره ساسانی ؛ آنچه که موافق با رویه حکومت است این است که آیین مهر چندان جایی در نوشته‌ها ندارد. از طرفی پایتخت هخامنشیان و ساسانیان بیشتر حوالی پارس و تیسفون است و اگر دایره های فرضی اطراف اینجا رسم کنیم توقع داریم هر چه شهری به دور از مرکز حوادث باشد کمتر دستخوش تغییرات شود. یعنی توقع داریم در ارمنستان گنجه لیدی (ترکیه) و ایونیا ؛ بلخ خوارزم و نیشابور که دورتر از مرکز حوادث که از قضا حیطه قدرت بلامنازع مغان زرتشتی است فرهنگ پیشین بهتر حفظ شده باشد. چون این دین حکومتی شده بود و حکومت نیز دینی شده بود.

این فرضیه درست است. دلیل درستی آن رویدادهای پس از ساسانیان است. حدود دویست سال بعد از ساسانیان در کرمان زادسپرم را داریم که مغی زرتشتی است و همان رویه سابق را میرود. همچنین بندهشن را داریم که به سیاق مغان زرتشتی است. این‌ها در مناطق نزدیک به مرکز قدرت هستند. همچنین یزد پایگاه زرتشتیان میشود. حال کمی دورتر برویم. در توس فردوسی میکوشد تا تاریخ را زنده نگه دارد. آشکار است که در زمان سرایش رستم و اسفندیار یا در کل شاهنامه فردوسی طرفدار رستم است و آن را نماد آیین کهن میداند در حالی که اسفندیار نماینده آیین زرتشت است. در‌واقع سیمرغ در شاهنامه نماد خردباستانی است در رویارویی نماینده خردباستانی (رستم زاده سیمرغ؛ با تسامح) با آیین جدید (اسفندیار نماینده آیین زرتشت) بوضوح فردوسی ارج بیشتری برای سیمرغ قایل است.

پس از ساسانیان ما بجز گزیده های زادسپرم و بندهشن و چند اثر احتمالی دیگر چیز زیادی نداریم که همان رویه مغان زرتشتی را ادامه دهد. در عین حال چنان حجم اندیشه‌های مهری چون اتشفشانی خاموش در ادبیات ما فوران میکند که گویی این‌ها تا قبل از سقوط ساسانیان اجازه سخن گفتن نداشته اند. زنده شدن هفت در ادبیات ما در قالب منطق‌الطیر عطار و عرفان او؛ هفت شهر عشق و هفت پیگر و حجم بسیار زیاد از اشارات حافظ به کلاه کج مهری و … نشان میدهد یک انفجار در ادبیات صورت گرفته است که تا پیش از سقوط ساسانیان امکان انفجار نبوده است. این انفجار عرفان در ادبیات را برخی چون دکتر سروش به دو دسته زمانی تقسیم میکنند که بخش اول در دوران ترس از تازیان است که رازلود و دسته دوم در زمان آشکار شدن است. دلیل ترس این است که از منصور حلاج گرفته تا مولانا همگی بطور پنهانی دارند وحدت وجودی را داد میزنند در حالی که اشکارا چندان با مفهوم دین زرتشت یا هر دین دیگر سازگار نیست. پس دوره ترس و اشکارگی در میان عارفان ایرانی پس از ساسانیان بجا و معقول است. شاید هم سرگذشت منصور حلاج مهر خاموشی بر لب عرفا زده بود همانگونه که حافظ در مدح منصور میفرماید : جرم او بود که اسرار هویدا میکرد. از طرفی در هفت پیگر آنچنان با جزییات آیین مهر زنده می‌شود که آنچه که در اوستا دیده بودیم را میتوان به درستی یک لایه بسیار سطحی از آیین مهر دانست. در حالی که از زمان داریوش بزرگ تا زمان سرایش هفت پیگر ( در سده هفتم پس از ساسانیان) حدود ۱۷ سده میگذرد. پس برای زمانی دراز این آیین زنده نگه داشته شده بود. ولی در کمتر زمانی بطور رسمی چیزی از آن داریم. در متون پهلوی که نداریم.

همچنین نظامی به طور خاص اسکندرنامه را می نگارد که یک نکته کلیدی است در این تحلیل. از طرف دیگر نظامی مخزن الاسرار و دیگر آثار ادبی عرفانی را میسراید که اشکارا با دیگر مفاهیم عرفانی ما همانندی بزرگی دارد. پس موضوع محوری در تفکر کسی چون گنجوی یک اندیشه عرفانی است که همان است که عطار و مولانا و حافظ و منصورحلاج دارند درباره آن سخن میگویند و از سوی دیگر این اندیشه نظامی به هفت پیگر و سکندرنامه گره میخورد. پس تا اینجا سه نتیجه را می‌توان گرفت.

اول. هرگز فرهنگ دینی در جغرافیای باستانی یک‌دست نبوده است. اگرچه شاهان هخامنشی و ساسانی دین زرتشت را به نام دین رسمی درباری پذیرفتند ولی هر چه مردمی از مرکز قدرت که مساوی با مرکز قدرت مغان زرتشتی بوده اس دورتر بوده اند؛ دین کهن که آیین مهر بود را بر دین زرتشت ترجیح داده اند. دو بار آیین زرتشت بر آیین مهر بشدت تاخته است. یکی در منظومه فکری فردوسی رزم رستم و اسفندیار است و در چارچوب اوستا زرتشت توسط ویشتاسپ شاه و با جنگ آیین خود را گسترش میدهد و عرصه را بر آیین مهر تنگ میکند و پس از زرتشت مغان زرتشتی تنها به یک لایه بسیار سطحی از آیین مهر رضایت میدهند و آن را وارد اوستا میکنند.
دومین بار زمان هخامنشیان شروع می‌شود گرچه سختگیری مذهبی چندان نبود ولی در زمان ساسانیان اوج سختگیری آیین زرتشت است. توجه کنید نوشته‌های بسیاردست و پاگیر چون شایست ناشایست محصول دوره ساسانی است و مغ بسیار سختگیری بنام کرتیر که دستور به قتل دیگر اندیشان میداد نیز محصول همین دوره است. سرگذشت مانی را نیز به این مجموعه سختگیری های مغان زرتشتی ساسانی بیفزایید.

در عین حال؛ قدرت مغان بیشتر به مناطق نزدیک به دربار معطوف بوده است. همانگونه که گفته شد پس از ساسانیان زادسپرم مغی در کرمان است و یزد مرکز زرتشتیان میشود و آثار زیادی از آیین زرتشتی نداریم. از سوی دیگر آیین مهر ادبیات رازآلود خود را پس از ساسانیان آغاز میکند و به گونه‌ای انفجاری پیش می‌رود که گویی تا پیش از آن دهانشان دوخته بوده است. به طور آماری کسانی نقش بزرگی در این باروری ادبیات عرفانی داشتند که در مناطقی دورتر از پارس بوده اند. بطور خاص نقش خراسان کهن (افغانستان و کشورهای همسایه) بسیار زیاد است. این ادبیات از یک‌سو عرفانی هست بی نام و نشان که عدد هفت بسیار در آن میدرخشد و بر وحدت وجودی تأکید دارد و از سوی دیگر توسط گنجوی سه اندیشه مجزا یک‌جا گرداوری میشوند. اول در مخزن الاسرار و دیگر نوشته‌ها مشخص میکند که آنچه دیگر عرفا میگویند همین است که گنجوی نیز میگوید. دوم در هفت پیگر اندیشه‌های خویش را به میترا و آیین مهر پیوند میزند. سوم اسکندر را در اسکندرنامه میستاید. واژه اسکندر را در اینجا بخاطر بسپارید. همچنین عرفای دیگری نیز از اسکندر به گونه‌ای نام برده اند. مثلاً حافظ میفرماید بی پیر مرو تو در خرابات – هر چند سکندر زمانی. و در جاهایی دیگر ارادت خود را بسیار به آیین مهر نشان میدهد که مشخصاً جنس رازورزی حافظ را به آیین مهر پیوند میزند ولی از آن مهمتر این است که اسکندر در ادبیات ما در چارچوب آیین مهر است که شخصیتی با معناست. بنابراین اینکه بپذیریم اسکندر پیوند ناگسستنی با آیین مهر داشته است فرض بیجایی نیست.

خاموشی آیین مهر در زمان ساسانیان نشان میدهد که این‌ها در مهجوریت بوده‌اند و در عین حال نشان میدهد که با چه ظرافتی آیین کهن را در دل خویش نگه داشته‌اند و همین که نام اسکندر را در میان ظرافت ها نگه داشته‌اند و اسکندر یک جهان گشا بوده است نشان میدهد که جهان گشایی اسکندر برای مهریان بسیار خوشایند بوده است و صرفاً یک جنگ معمولی نبوده است.

پس تا حدودی این فرضیه تأیید می‌شود که هر چه مردمی از مرکز قدرت و قلب حوادث دورتر بوده اند آیین کهنتر را با جزییات بیشتری ثبت کرده اند. وقتی در گنجه پس از حدود هفده سده با این دقت جزییات آیین مهر حفظ شده است پس به طریق اولی در ارمنستان و لیدیا و آیونیا ( در بخش باختری ترکیه کنونی) نیز آیین مهر بر آیین زرتشت برتری داشته است. بطور خاص ما فلاسفه یونانی را میبینیم که از زرتشت بسیار میگویند ولی این‌ها بیشتر از مغی بنام هوشتانه ( ی اوستانس ) نیز یاد میبرند که در خلال جنگ‌های هخامنشیان بویژه خشایارشا به یونان رفت. ولی تا پیش از آن طبیعی است که آیین مهر بسیار در ترکیه کنونی گسترده شده باشد چرا که اگر محل ظهور زرتشت را در آذربایجان بگیریم (با فرض یکی بودن چیچست و دریاچه ارومیه ) و اینکه کردها در زمان پیشتر بومیان این مناطق و ترکیه بوده‌اند پس طبیعی است که آیین مهر فرصت زیادی برای گسترش به سمت ترکیه داشته است ( در اینجا فرضیه مهاجرت اریایی ها به فلات ایران نیز زیر سؤال می‌رود که به واقع نیز چنین است. خواننده می‌تواند به دانشنامه کاشان نگاهی بیاندازد).

اگر بپذیریم که اسکندر در نزد عارافان ایرانی یک قهرمان مذهبی است (که دلایلی ارایه خواهد شد) پس طبیعی است که در سرتاسر حیطه نفوذ آیین مهر (از جمله ترکیه و ایونیا ) نیز اسکندر مهری یک قهرمان مذهبی بسیار بزرگ بوده است. واژه ایونیا را به عمد میگویم چون قطعه زنجیر ارتباط تمدن ایران با جزیره بی نامی بنام یونان است که مردم ایونیا برای چندین سده تحت تسلط اندیشه‌های ایرانی بوده‌اند و بعد که دانش را به یونان بردند و در یونان اندیشیدن بجای هم جنس بازی و یا مزدوری و جنگ بی پرچم باب شد. در این روزگار کنونی مردمانی پدرسوخته از جمله کسانی که تاریخ فلسفه غرب را مینویسند میکوشند تا مردم ایونیا را سراغاز اندیشه فلسفی بشری جا بزنند و دلیل اندیشیدن آن‌ها را نیز به مشروب ربط دهند. با پوزش فراوان جا دارد بگویم خاک بر سرکسانی که کتاب تاریخ فلسفه کاپلستون و راسل و امثالهم را میخوانند و خوشنودند که دارند چیزی یاد میگیرند. این‌ها تلاش وسیعی دارند که در تاریخ اندیشه گسستگی ایجاد کنند در حالی که اساس این نوشته بر پایه اندیشه‌های تاریخی به عنوان یک پیوستار تاریخی است. در پایان هم کاپلستون به این جمله فلسفی میرسد که چون آب برای زندگی یونانیان مهم بود پس آن را مقدس میداشتند تا نگوید که تحت تأثیر زرتشت بودند. گویی دیگران بی آب زندگی میکردند یا یونانیان از آب کاربردی دیگر داشتند که دیگران نداشتند. واقعاً اینکه دلیل فلسفی این باشد و دانشجویان ما به عنوان منبع درسی در رشته فلسفه این کتاب را بخوانند پس ما در روزگار نادانی زندگی میکنیم.

بگذریم. بازگردیم به نوشته قبلی.
در نوشته‌ای که در کردستان عراق یافت شد جمله‌ای شک برانگیز است که اسکندر آتش اتشگده ها را نابود کرد و هرمزد هیچ کاری نکرد. اگر ما اسکندر را یونانی فرض کنیم و همچنین او را جنگجوی باهوش بدانیم بسیار سخت است که دلیلی برای جنگ با مقدسات بیابیم. چون به عنوان یک بیگانه میتوانست تنها هخامنشیان را سرنگون کند و مردم را به دین خود رها کند. اینکه یک جنگجوی یونانی با چند ده هزار سرباز در برابر لشگر بزرگ هخامنشی امید به پیروزی هم نداشته باشد ولی جنگ عادی را به جنگ مذهبی تبدیل کند تا احساسات مذهبی مردم را تحریک کند واقعاً پرسشی عجیب است. چنین کسی را نمیشو گفت جنگجوی باهوشی بوده است. ما شیوه فتح بابِل توسط کوروش را میدانیم.

از طرفی در اوایل ساسانیان آیین زرتشتی در تثبیت دین بسیار افراط میکند گویی یک مهجوریت شدید داشته است. در اینجا چند دلیل عمده است که می‌تواند اثبات باشد بر اینکه دوران اشکانی دوران مهجوریت آیین زرتشتی است. اولین نکته گسست زبانی است. در نوشته‌های پهلوی میخوانیم که چون بیشتر مردم تلفظ اوستایی واژگان را نمی‌دانستند پس تلاش شد تا دین دبیره ساخته شود. ناتوانی در تلفظ متون دینی چیزی نیست که ناگهان کمبود آن احساس شود و فراموشی مردم ایران چیزی بی دلیل نیست. دلیل محکمتر این است که ارتشیر پاپکان مغی را مسول گرداوری اوستا در سراسر سرزمین خود میکند و این نشان میدهد که اوستا یک‌جا نزد مغان نبوده است و این نیز جای شگفتی است که چرا مغان که هویت خود را به دین زرتشت تعریف میکردند نباید اوستا را یکجا میداشتند؟ سومین دلیل و محکمترین دلیل اردوایراف نامه است. در اردوایراف نامه به طور ضمنی میخوانیم که چون جزییات آیین فراموش شده بود پس به مغی دارویی از هوم خوراندند و او را بیهوش کرده تا به جهان اخرت سفر کند و بیاید و جزییات دین را بار دیگر مکشوف کند. این‌ها همه دلایلی هستند که دین زرتشت در اوایل دوران ساسانی نه تنها روزگار ضعف و نحیفی خود را میگذرانده بلکه نیاز به بازسازی پس از پراکندگی داشته است. این سیر تاریخی اندیشه‌ها نشان میدهد که افراط مغان در اوایل روزگار ساسانی می تواند معلول یک تفریط در آیین زرتشت در روزگار پیشین بوده باشد.

این روزگار پیشین حکومت اشکانیان است که مولفه فرهنگی و دینی متفاوت با آیین زرتشتی داشتند. از طرفی واژه اشک در ابتدای نام شاهان اشکانی و پیوند آن با اشکنتار ( اسکنتار یا اسکندر) نشان میدهد که پیوند دژخیمانه ای میان اسکندر و شاهان اشکانی نبوده است. بنابراین فرضیه این است که اسکندر یک ایرانی پیرو آیین مهر بوده است که بر علیه زرتشتی گری قیام میکند. آیین زرتشت در زمان داریوش بزرگ آیین رسمی میشود. مغان افراط میکنند. بر مهریان فشار می‌آید و بقول نوشته‌های پهلوی اسکندر گجستک اوستا را آتش میزند. اسکندر در سراسر سرزمین هایی که آیین مهر در آنجا رواج داشته است یک قهرمان مذهبی جلوه میکند که تا روزگار نظامی گنجوی ( سده ششم پس از ساسانیان) هنوز در قلب مردم جای داشته است تا جایی که اسکندرنامه را مینگارند. سرزمین لیدیا یا ترکیه کنونی و ایونیا نیز اسکندر مهری را به عنوان یک قهرمان مذهبی گرامی می‌دارند همانگونه که امروز ایرانی‌ها امام حسین را به عنوان یک قهرمان مذهبی گرامی می دارند. و در روزگار پسین یونانی ها برای اینکه کینه توزی از ایران بکنند از قهرمان مذهبی مهریان یک هم وطن افسانه میسازند که امپراطوری پارس را نابود کرد. در این راه تنها جنبه جنگی آن را بزرگ میکنند ولی نقش دین در یک جنگ میان دین کهن و دین جدید را نادیده میگیرند.

با توجه به تاریخ اندیشه‌ها به عنوان یک پیوستار تاریخی؛ این فرضیه در چارچوب فراز و فرود ادبیات ما در زمینه آیین زرتشت در اوایل ساسانیان و همچنین آیین مهر (در قالب عرفان ایرانی) پس از سقوط ساسانیان و هم چنین جایگاه عرفانی و روحانی اسکندر در نزد عارفانی که مهری بودن اندیشه خود را بروز داده‌اند (مانند پیوند دادن آب زندگی (جاودانگی) و اسکندر ) مشخص می‌شود جایگاه اسکندر هرگز در تاریخ ما یک جنگاور کشورگشا نبوده است. بلکه در لایه‌ای بسیار فربه از مفاهیم دینی پیچیده شده است. در این راستا برای مهریان حتی تا هفده سده بعد تا سر حد یک پیر عارف والا مقام است و در نزد زرتشتیان تا حد گجستک (ملعون) مایه تنفر است. و هر دو گروه ایرانی هستند. در تاریخ ما همین اسکندر هست که جهان گشاست و در پی آب جاودانگی میرود. یعنی یک جنبه عرفانی-خراباتی آیین مهری دارد و یک جنبه جهانگشا بودن. هر دو جنبه توسط کسانی در سینه نگه داشته شده است که به طور آماری بیشتر عرفان ایرانی پس از ساسانیان از ایشان است و بیشتر ایشان بر وحدت وجودی تأکید دارند که مفهومی مهری است. پس در مورد دو اسکندر احتمالی حرف نمی زنیم. لزام به ذکر است جایی که حافظ میگوید در خرابات مغان… منظور از مغ تنها مغ زرتشتی نیست چرا که واژه مغ در گذشته این خاک به همه بزرگان دینی از هر دین گفته میشده است. البته شاید حافظ رندی کرده است همانگونه که کسانی میگویند خرابات مغان به پارس آباد و دشت مغان اشاره دارد که بهر معنی بگیریم؛ خرابات مغان هر دو واژگانی عرفانی هستند.

حال به بررسی آثار از جمله سکه ها میپردازیم که بیشتر دستمایه افسانه سرایی است. قبل از آن بهتر است به دو نکته اشاره شود که اول خط بدست آمده در تمدن جی ـجیرفت) شباهتی با برخی حروف یونانی دارد. دوم میدانیم که خط یونانی یک محصول وارداتی از میانرودان است. این چیزی است که باور عمومی بر آن است. با توجه به فاصله چندهزاره ای میان تمدن جیرفت و شهرت یونان پس می‌توانیم بپنداریم خط جی نیای خط یونانی می‌تواند باشد که در طول سده ها دست خوش تغییر شده است. پرسش این است که آیا خط جی می‌توانسته در طول سده ها در ایران خاوری مانند بلخ و بخارا و ایران شمال باختری مانند گنجه و ارمنستان تکامل پیدا کرده باشد و به یونان رسیده باشد؟ اگر چنین است نوشته‌های روی سکه های اشکانی و حد فاصل اشکانیان و سقوط هخامنشیان تنها به خط باستانی منطقه نوشته شده است. چه بسا کاوش هایی در این مناطق شود و کتیبه هایی به این زبان بیابیم. در‌واقع ما انحصارطلبی مغان زرتشتی را به عنوان یک ویژگی بارز در زمان قدرتشان داریم. همانند مسیحیت در زمان کلیسای کاتولیک و مسلمانان پس از ساسانیان. استاد گرامی نویسنده دانشنامه کاشان نشان میدهد که چگونه اندیشه هزاره گرایی (موعود گرایی ) باعث شده بود تا مغان زرتشتی تاریخ را یک‌سره دست کاری کنند چه رسد به اینکه به اندیشه‌های دیگری چون آیین مهر اجازه فعالیت بدهند. در‌واقع مساله می‌تواند این باشد که این خط یونانی نیست که بر روی سکه های اشکانی نوشته شده است بلکه خط تکامل یافته تمدن جیرفت است که از اینجا به یونان رفته است.

مساله عجیب دیگر تفاوت فرهنگی در سکه هاست. شاهان هخامنشی چهره ای پرمو و ریش دار هستند و در هیچ کجا برهنه ظاهر نمیشوند. در حالی که در سکه های اشکانی چنین چیزهایی هست. در مورد این مساله بهتر است از خود نگاره هایی که به میترا نسبت می‌دهند آغاز کنیم. نخستین مشخصه که کلاه با گوشه کج است که حافظ نیز از آن یاد میکند. دوم در نگاره میترا در حال قربانی گاو؛ میترا دامنی بلند پوشیده است که تا روی پاهای او می آید. اگر میترا را ایرانی بگیریم این جامه مشخصه کنونی جامه مردم افغانستان است. ما در تصویری که منتسب به کورش بزرگ است یک عبا و دامنی همانند نیز میبینیم که در این سایت نیز به تشابه آن با جامه کنونی کشاورزی در خراسان اشاره شده است. پس احتمال اینکه این تصویر میترا زاییده ذهن غربیان در روزگار پسین نباشد (همانگونه که امروز عیسی و مریم را از نژاد انگل زاد انگلساکسون طراحی میکنند) زیاد هست. با این دیدگاه و توجه به ایرانی بودن میترا پس در ایران قومی وجود داشته است که ریش دار نبوده‌اند که هیچ دلیلی برای نقیض آن در حالت کلی نداریم. در همسایگان کنونی ایران ما ترکمن ها را داریم که از کم موترین مردمانند.

پس چهره شبه غربی و مرد برهنه در سکه های اشکانی می‌تواند مربوط به ایران ولی در منطقه ای با تفاوت فرهنگی با پارس و ماد باشد. در‌واقع دلیلی ندارد که آیین مهر در مورد پوشش سختگیری داشته باشد همانظور که میدانیم ساختار مسیحیت برامده از آیین مهر است و تقریباً ۹۰ درصد نمادهایی که در مسیحیت مانده است ریشه در آیین مهر دارد (از تثلیث تا بابا نویل و به آسمان رفتن مسیح و….) این‌ها یک تناظر یک به یک با مفاهیم اصیل در آیین مهر دارد. با نگاهی به اروپا که تا چند سده پیش شلوار نداشتند چندان دشوار نیست که بپنداریم این فرهنگ و پوشش یونانی نیست روی سکه ها نقش بسته است بلکه فرهنگ مهری هست که به یونان رفته است. یعنی جریان انتقال فرهنگی غرب به شرق را عوض می‌کنیم و بنظر میرسد طبق پشینه آیین مهر در ترکیه کنونی چندان نابخردانه نیز نیست که جای چنین کنیم.

شاید محتملترین منطقه که اسکندر مهری از آن برخاسته است افغانستان کنونی باشد. چرا که پادشاهان ساسانی تلاش داشتند خود را به شاهان هخامنشی برسانند این نشان میدهد که اولاً شاهان هخامنشی در نزد مردم جایگاه ویژه ای داشتند و یادآوری آن‌ها مایه مقبولیت شاه ساسانی بود و دوم به طور ضمنی اسکندر و اشکانیان را بیگانه میدانستند. این اتفاق در محدوده استخر و شوش و تیسفون رخ میدهد.

در پایان تنها اشاره‌ای می‌کنم که دلایل بسیاری وجود دارد که آیین مهر با آیین زرتشت سرناسازگاری داشته باشند. در آیین زرتشت و پیش از آن تمدن ایلام فره ایزدی نقش بسیار کلیدی بازی میکند که این مفهوم چه در تمدن ایلام چه در زمان شاهان هخامنشی نیز استفاده میشد و در زمان ساسانیان نیز مغان وظیفه داشتند شاه را دارای فره ایزدی جلوه دهند البته بر بسیاری از شاهان نیز خشم گرفتند و قدرت بسیاری داشتند. در مقابل در آیین مهر وحدت وجودی و ریاضت ورزی است که سنگ بناست. مهر حکمت را قبول دارد و حکمت گزینش راه ناصواب برای رسیدن به مطلوب نیک است. در آیین مهر کشتن حیوانات و قربانی کردن ( گاو ) برای رسیدن به ارزشهای والای انسانی است یعنی انجام کاری پست برای رسیدن به جایگاه والا. زرتشت دقیقاً در اوستا بر کشتن گاو میشورد و مبنای دین را افزایش اشا میگذارد و اشا را هر چه که افزاینده قانون طبیعت باشد میشمارد. و قانون طبیعت را افزایش زندگی در حالی که کشتن گاو توسط مهریان کاهش زندگیست. در آیین مهر وحدت وجودی راه مستقیم رسیدن به حقیقت را برای هر کسی باز میگذارد در حالی که زرتشت از خدا سخن میگوید و خود را واسطه مینامد. یعنی آیین مهر نقد خود را رها نمی‌کند تا دست به دامان زرتشت شود تا به حقیقت نسیه برسد. البته در لایه زیرین عرفانی هر دو اندیشه با هم منافاتی ندارند ولی شوربختانه همین تفاوت‌های ظاهری دلیلی بوده است که این دو اندیشه که سپهر فرهنگی ما را تشکیل میدهند با هم همزیستی نداشته باشند. در‌واقع هر جا صدای یکی بلند بوده صدای دیگری بسیار خاموش است و برعکس. تلاش نگارنده بر این بود که اولاً نشان دهد این دو با یکدیگر همزیستی مسالمت آمیز نداشته‌اند دوم پدیده اسکندر را از این دو زبان متضاد بخواند. برای یکی عارفی جهان گشاست که بسیار ستوده می‌شود و برای دیگری گجستک اوستاسوز است. از همین دو نگاه متضاد می‌شود پی برد که مفهوم اسکندر جهانگشای مشهور در یک لایه بسیار فربه از دین معنای خود را پیدا میکند. و چنین می نماید که این معنا خالی از حقیقت نیست. در آغاز نوشته گفتیم که توران جایی است که ارجاسپ رودروی آیین زرتشت میایستد گمان می‌رود این سنت در زمان پسین در خراسان نیز حفظ شده و فردوسی و عطار دوباره عرفان مهری را گسترش دادند. چنین می نماید اسکندر پادشاهی بوده است که حکومت خود را در جایی احتمالاً افغانستان کنونی پی ریزی کرده باشد و یک قیام کننده مذهبی بوده است که بسیار کین ورزانه با آیین زرتشت برخورد کرده است. فراز و فرود صدای آیین زرتشت و آیین مهر در روزگار مختلف بسیار بزرگ‌تر از انچیزی هست که بشود در خوانش تاریخ ایران نادیده گرفت.

با پوزش فراوان بابت اشتباهات احتمالی و طولانی شدن متن.