تاریخ جهت یابی در ایران

تاریخ جهت یابی در ایران

ایران وسیع و بیابانی باعث شده بود، از قدیم مردم برای حرکت و مسافرت، و یا یافتن موقعیتهای خود، در علم نجوم و موقعیت های جغرافیایی پیشرفت خوبی داشته باشند، همین امر متقابلاً توانایی های نظامی ایران را بالا برده بود. بازنویسی می شود و ادامه دارد.

جهت یابی

معمولاً آثار تاریخی ایران را برابر با قوانین نجوم و اصول جغرافیایی ساخته اند، بخشی از آنرا در تاریخ نجوم ایران نوشته ام. بنابر این یکی از مهمترین موضوعات، که باید هنگام دیدار غیر گردشگری عادی، و آماتور یا تخصصی از یک اثر تاریخی بدانیم، تعیین موقعیت های جغرافیایی و جهت های نجومی آن مکان است.

جهت یابی در روز

بوسیله حرکت ظاهری خورشید ــ با گردش وضعی زمین در نیم کره شمالی، که ایران هم قرار دارد، هنگام صبح خورشید از مشرق طلوع کرده، و هنگام ظهر در وسط آسمان کمی متمایل به جنوب میباشد. یعنی اگر به هنگام ظهر شرعی رو به خورشید بایستیم، بطرف جنوب ایستاده ایم، و سپس عصر هنگام در مغرب غروب میکند. بنابر این اگر هنگام طلوع خورشید، هر دو دست خود را باز نموده و بصورت صلیب بایستیم، و دست راست خود را بطرف خورشید بگیرم، و خورشید را پوشش دهیم، روی ما به طرف شمال، پشت سر جنوب، سمت راست ما مشرق و سمت چپ ما مغرب را به ما نشان میدهد.

بوسیله خورشید و سایه اجسام، هنگام ظهر شرعی ــ یک قطعه چوب نسبتا صاف را بطور عمود در زمین فرو کنید، سایه سر چوب را علامت گذاری کنید ، پس از ۱۵ الی ۲۰ دقیقه دوباره محل جدید سایه را علامت بزنید. حال بوسیله خطی این دو نقطه را به هم وصل نموده و امتداد دهید. در این حالت جهت حرکت سایه از غرب به شرق است، و مثلثی روی زمین درست می شود، سپس نیمساز مثلث را رسم کنید و انتهای نیمساز جهت شمال را مشخص میکند.

بوسیله خورشید و سایه اجسام، هنگام ظهر شرعی ــ یک قطعه چوب نسبتا صاف را بطور عمود در زمین فرو کنید، سایه سر چوب را علامت گذاری کنید، پس از ۱۵ الی ۲۰ دقیقه دوباره محل جدید سایه را علامت بزنید. حال دو نقطه بر روی زمین داریم، پای چپ خود را روی سایه اول و پای راست را روی سایه دوم قرار دهید بطوریکه شاخص پشت سر شما قرار گیرد، حال روی شما به طرف شمال، پشت سر جنوب، سمت راست مشرق و سمت چپ مغرب را به ما نشان میدهد.

بوسیله خورشید و ساعت عقربه دار، هنگام ظهر شرعی ــ در نیمکره شمالی: ساعت خود را طوری کف دست بگیرید، که عقربه کوچک ساعت شمار به طرف خورشید باشد، نیمساز زاویه بین عقربه کوچک ساعت شمار و عدد ۱۲، جهت جنوب را نشان میدهد.

در نیمکره جنوبی: ساعت خود را طوری کف دست بگیرید، که عدد ۱۲ بطرف خورشید باشد، نیمساز زاویه بین عدد ۱۲ و عقربه کوچک ساعت شمار جهت شمال را مشخص می نماید.

توجه: چنانچه از ساعت دیجیتالی (کامپیوتری) استفاده می کنید، همان ساعت را روی کاغذ بصورت ساعت عقربه دار تبدیل کنید.

پیدا کردن وقت از روی جهت یابی ــ با داشتن جهت میتوان ساعت را مشخص نمود، بدین ترتیب که یک نیم دایره روی زمین رسم میکنیم ،بطوریکه برآمدگی آن بطرف شمال باشد، و آنرا به دوازده قسمت مساوی تقسیم میکنیم، و از جهت مغرب به مشرق اعداد ۶ الی ۱۸ را می نویسیم، و حتما عدد ۱۲ بطرف شمال باشد، سپس شاخص نسبتا صافی را در مرکز دایره بصورت عمود در زمین فرو میکنیم، سایه شاخص بطرف هر عددی که باشد ساعت تقریبی را به ما نشان میدهد.

جهت یابی در شب

بوسیله ستارگان صورت فلکی دب اکبر ــ برای جهت یابی در شب، می توان از ستاره قطبی استفاده کرد. این ستاره به فاصله یک درجه در امتداد محور عالم و به طرف شمال قرار دارد. برای پیدا کردن ستاره قطبی باید از صورت فلکی دب اکبرUrsa Major ، Big Dipper ، خرس بزرگ، هفت برادران، هفت اورنگ مهین، آبگردان بزرگ، یقلاوی یا ملاقه ای، استفاده کرد. دب اکبر سومین صورت فلکی بزرگ آسمان محسوب می شود، که از هفت ستاره تشکیل شده، و چهار ستاره دُبّه Dubbe مِراق Merak فِخِذ Phecde و مِغرِز Megrez تقریباً به شکل چهار ضلعی قرار گرفته اند، و کاسه آبگردان را تشکیل داده و ستارگان قائد Alkaid عِناق Mizar و جَون Aloith ستارگان دسته آبگردان را تشکیل می دهند. اگر فاصله دو ستاره لبه آبریز آبگردان دبه و مراق (آلفا ، بتا ) که بنام های قراولان The Pointers معروفند را شش برابر در امتداد هم بطرف جلو ترسیم کنیم به ستاره قطبی جُدَی Polaris می رسیم حال اگر رو به ستاره قطبی بایستیم روی ما بطرف شمال، پشت سر جنوب، سمت راست مشرق، و سمت چپ مغرب را به ما نشان میدهد .

بوسیله ستارگان صورت فلکی ذات الکرسی ــ برای جستجوی ستاره قطبی از صورت فلکی ذات الکرسی Cassiopeia ، نیز میتوان استفاده کرد. این صورت فلکی بخاطر شکل M W مانندش یکی از صورت های فلکی بسیار آسان یاب آسمان است. اگر نیمساز زاویه ای که بازتر است را به اندازه پنج برابر یکی از اضلاع بطرف جلو هدایت کنیم به ستاره قطبی میرسیم. صور فلکی دب اکبر و ذات الکرسی همیشه روبروی هم قرار دارند، و حول محور ستاره قطبی در گردش هستند.

بوسیله ستارگان صورت فلکی جَبّار ــ صورت فلکی جبار Orion شکارچی و بزرگ منش، از آسان یاب ترین و باشکوه ترین صور فلکی آسمان محسوب می شوند. این صورت فلکی از تعدادی ستاره تشکیل شده و یکی از جلوه های صورت فلکی جبار سه ستاره، دلتا، اپسیلون، زتا، در کمربند آن است، که با چهار ستاره دیگر شکل علامت سئوال، کاغذک، و بادبادک را تشکیل میدهند. تک ستاره پائین جبار که نقطه علامت سئوال و یا دم بادبادک را تشکیل میدهد، جهت جنوب را مشخص میکند. حرکت این صورت فلکی از مشرق به مغرب است و رؤیت آن از صبحگاه اواخر شهریور و تا شامگاه اوایل اردیبهشت ماه ادامه دارد.

بوسیله مجموعه ستارگان خوشه پروین ــ خوشه پروین Pleiades و هفت خواهران بصورت خوشه انگور و در سمت راست صورت فلکی جبار قرار دارد، و با چشم غیر مسلح تعداد شش ستاره آن بنام های، نیّرالثریا، اطلس، الکترا، مائیا، تحیه، آستروپ، قابل رؤیت می باشند، و حداقل یکصد ستاره در بین این خوشه جای دارد که با چشم مسلح قابل دید می باشند. دم خوشه پروین از دو ستاره بنام های اطلس و نیر الثریا تشکیل شده، که جهت مشرق را به ما نشان میدهد.

بوسیله هلال ماه

ماه در اثر انعکاس نور خورشید میدرخشد، لذا به کمک قسمت روشن ماه میتوان جهت تابش نور خورشید را معلوم کرد. ماه در نیمه اول زود طلوع و زود غروب می کند، و در نیمه دوم دیر طلوع و دیر غروب میکند. اندکی بعد از هلال ماه نو یعنی در نیمه اول قوس روشن ماه رو به مغرب است، و اگر خطی فرضی از بالای هلال تا پائین آن ترسیم کنیم حرف P انگلیسی تشکیل می شود. در نیمه دوم ماه، قوس روشن ماه رو به مشرق است هلال ماه حرف q انگلیسی را تشکیل میدهد.