تاریخ و جغرافیای کویرهای ایران
پیش نویس
حدود یک چهارم مساحت ایران را مناطق بیابانی و خشک تشکیل می دهند، تصور عامه و مفهوم کلی از بیابان عبارت است از سرزمین هایی که خشکی هوا و کمبود بارندگی ̨، فقدان شبکه های آب جاری واقعی̨ فقر پوشش گیاهی ̨ حضور خاک های عمدتاً شور و قلیایی، جمعیت کم و وجود واحه های کوچک و پراکنده و امثال آن از مهم ترین خصیصه های آنها به شمار می آیند. مقاله کویر های ایران، بازنویسی می شود و ادامه دارد.
انواع کویر های ایران
از نظر آب و هوایی کویر به جایی گفته می شود، که میزان تبخیر آن بیش از بارندگی اش می باشد. از نقطه نظر خاک شناسی و زمین شناسی کویر جایی است، که رسوبات تبخیری و ریز دانه همراه با املاح و نمک های مختلف مثل سدیم، پتاسیم، منیزیم، کلرور سدیم، کلسیم، و امثال آن، بیشترین رخنمون را دارند. بر خلاف تصور عموم کویر نه تنها خشک نیست، بلکه آب زیادی دارد، که غالباً شور و غیر قابل استفاده است. انواع کویر در ایران عبارتند از:
1 ــ کویر های چربه.
2 ــ کویر های گل کلمی.
3 ــ کویر های چند ضلعی، دشت کویر و مسیله.
4 ــ کویر های مسطح، کویر سیرجان و قسمت شرقی کویر بزرگ.
5 ــ کویر های خاکستری نسبتاً هموار بدون جوشش نمکی مشخص در سطح.
6 ــ کویر های خاکستری با جوشش های نمکی به شکل تخم مرغ، دشت کویر و کویر لوت.
7 ــ کویر های تیره رنگ با حفره های فراوان شبیه به رد پای چهار پایان، کویرهای پفکی و قشر نانی.
دو نوع از اشکال جالب موجود در کویرها، ماد کرک ها، و ماد بول ها، هستند، شکاف های گلی چند ضلعی که در کویر ها پدید می آیند، ماد کرک نام دارند. ماد بول ها عارضه هایی به شکل گوی گلی یا گی غلطان است، که هسته آن را یک ریگ، قلوه سنگ کوچک و یا توده رسی منسجم تشکیل می دهد، شکل آن کاملاً کروی است، کویر حاشیه شمالی جاده گرمسار – ایوانکی.
عکس کویر ایران، عکس شماره ۴۱۸۳ .
بیابان های ایران ــ از نظر موقعیت مکانی به دو دسته تقسیم می شوند:
1- بیابان های ساحلی که به صورت یک نوار شرقی- غربی، با پهنای متغیر از خلیج گواتر تا خوزستان و امتداد سواحل شمالی خلیج فارس و دریای عمان گسترش یافته اند.
2- بیابان های داخلی که درون فلات، مرکز، شرق و جنوب شرقی، پراکنده شده اند.
اشکال و فرایند های بادی:
1 ــ اشکال کاوشی باد ــ برداشت مواد و ماسه های ریز سطحی از بخش پایکوهی، به ویژه مخروط افکنه ها باعث می شود، که مواد درشت دانه تر باقی بماند، در نتیجه شکلی می شوند، که به آن دشت ریگی ̨ یا ریگستان و یا رگ می گویند. این اشکال را در حاشیه شرقی دشت طبس، حوالی فردوس، حواشی شمالی دشت کویر و بسیاری نقاط دیگر می توان مشاهده نمود. فرسایش کاوشی باد در قسمت های فاقد گیاه به تدریج شیار هایی در امتداد جهت وزش ایجاد می نماید، و محل بوته ها به صورت پشته های برجسته ای باقی می مانند، که در ترکستان به آن یاردانگ و در ایران به آن کلوتک می گویند. نمونه وسیع تر و حجیم تر این پدیده ها، معروف به کلوت است، بهترین و جالبترین نمونه کلوت دنیا، در دشت لوت، در ۱۰۰ کیلومتری شرق کرمان وجود دارد.
2 ــ اشکال نهشته های بادی ــ ذرات ریز و به ویژه ماسه ای را که باد حمل می نماید، پس از طی مسافتی بر اثر کاهش قدرت باد، و یا بر خورد با بعضی از موانع در نقطه ای ته نشین و متراکم می گردند، و اشکالی را به وجود می آورند.
عکس کویر ایران، عکس شماره ۴۱۸۴ .