تاریخچه تقویم و گاهنامه
بخش دوم
پیش نویس در بخش اول در اینجا
تصویر تقویم ایرانی، عکس شماره 2122.
. . . ادامه دارد و باز نویسی می شود . . .
سندهای تاریخی
تقویم و گاهنامه سابقه هزاران ساله در ایران دارد، و به پیش از ورود اسلام و پس از آن تقسیم میشود. پیش از ورود اسلام تقویم باستانی خورشیدی رسمیت داشته، و پس از ورود اسلام ضمن نگاهداشت سنت باستانی تقویم و سالشمار خورشیدی و اصلاح محاسباتی، بتدریج تقویم هجری قمری کاربرد غالب یافته، و از قرن نهم قمری تا یک سده پیش تقویم رسمی بوده است، تقویم خورشیدی سنتی با رسیدن به کمال خود، از یک سده پیش تاکنون تقویم رسمی ایران گردیده است. اما سابقه تهیه دفترهایی حاوی اطلاعات نجومی که اطلاعات باستان شناسی آن بما رسیده، به قرون اولیه اسلامی بازمیگردد. در این دفترها درباره وضع خورشید در هریک از صورتهای فلکی منطقهالبروج در یک دوره یک ساله و تخمین محل واقعی سیارات و ماه در همین دوره زمانی مطالبی میآمده، و فهرستی از نام ماههای سال در چند گاهشماری مختلف و نیز پارهای دانستنیهای نجومی و احکام نجومی ذکر میشده است. به این دفترها، تقویم، دفترالسَّنه و دفتر سال میگفتند.
ابنیونس از یک دفترالسَّنه، متعلق به ثابتبن قرّه، نام برده اما در هیچیک از فهرستهایی که از آثار ثابتبن قرّه تهیه شده، به این رساله اشارهای نشده است. البته رساله فی سَنه الشمسثابت، بر آشنایی غرب با گاهشماری جهان اسلام تأثیر مهمی داشت.
ساختار این تقویم ها عموماً از شکل واحدی، بر اساس بررسی موقعیت خورشید در صورتهای فلکی منطقهالبروج، پیروی میکرد و بر اساس محل قرار گرفتن خورشید در هر یک از این صورتهای فلکی، که خود بر مبنای وسط الشمس و تعدیلالشمس محاسبه میشد، و با ورود خورشید به صورت فلکی حمل (موقعیت اعتدال بهاری) تنظیم میشد. این تقویمها عموماً الگوی واحدی داشتهاند، که شامل سیزده ستون بوده است. در چند ستون اول، در جدولهای متعدد و متوازی، موقعیت روز هفته به هنگام اعتدال بهاری، روز ماه در سالهجری قمری ناظر به روز اعتدال بهاری، و روز ماه در هر یک از گاهشماریهای مهم جهان اسلام (یعنی سلوکی و یزدگردی) تعیین میشد. در ستونهای بعدی، که تعداد آنها بسته به نیت یا ذوق تقویم نویس متغیر بود، موقعیت سیارات بر اساس درجه و دقیقه در روزهای سال، جدولهایی برای موقعیت ماه و اطلاعات دیگری چون موقعیت روزهای هر گاه شماری بسته به جشنها یا عزاداریها، هنگام رؤیت هلال و هنگام ظهر شرعی در شهرهای گوناگون درج میشد. در آخرین قسمتها، اگر خورشید گرفتگی یا ماه گرفتگی در آن سال پیشبینی میشد، اطلاعات مربوط به آنها نیز درج میگردید، و به سبب نحس دانستن این دو پدیده، ذکر آنها در صفحه اول تقویم جایز نبود.
در قرون بعد نیز شکل و ساختار تقویم های استخراجی با آنچه ابوریحان بیرونی آن را شرح داده تفاوت چندانی نکرد و بسته به مورد یا موقعیت خاص، عوامل جزئی دیگری نیز در این تقویم های جدید ثبت شد. کتابهایی که در قرون بعدی به عنوان راهنمای تهیه تقویم ها تهیه شدند، بندرت چیزی بیش از آنچه ابوریحان بیرونی بدان پرداخته بیان میکنند: از جمله، آنچه نصیرالدین طوسی (سی فصل، فصلهای یک تا ده) درباره مطالبی که در تقویم ها باید ثبت شوند نوشته، عملاً بسط آن چیزی است، که ابوریحان بیرونی گفته، با افزودن مختصر دانستههایی، که پس از ابوریحان بیرونی در سرزمینهای اسلامی درباره تقویم ها رواج یافته است. شاردن نیز صورت تفصیلی و جزء به جزء یکی از این تقویم ها را، که در دوره صفوی در ایران تهیه میشد، توضیح داده و انواع گاه شماریهایی را که در این تقویم ها درج میشده، بر شمرده است.
مهمترین تقسیمبندیای که در دوره صفوی در ایران درباره تقویم ها وجود داشته، تقسیم آنها به تقویم های تام و غیرتام بوده، که بر اساس آن، تقویم تام کاملترین صورت استخراج تقویم ها و شامل انواع گاه شماریها و اطلاعات نجومی و احکام نجومی بوده، که در آن زمان امکان محاسبه آنها وجود داشته است. ولی در تقویم غیرتام مثلاً محاسبات مربوط بهتعیین مدخل (روز اول) و مشخصات سال در گاه شماری دوازده حیوانی ارائه نمیشده است.
در دوره قاجار، بویژه در زمان حکومت ناصرالدینشاه (۱۲۶۴ـ ۱۳۱۳)، به دو علت (ورود علوم جدید از جمله ستارهشناسی جدید، و رواج صنعت چاپ در ایران) در نحوه استخراج و تکثیر تقویمها تغییرات مهمی پدید آمد. در ۱۲۷۷/۱۲۳۹ ش ناصرالدینشاه به استخراج کنندگان تقویم های سالانه دستور داد، که خرافات را به تقویم های استخراجی وارد نکنند، (اعتمادالسلطنه، ص ۱۲۹) و در ۱۲۹۱ /۱۲۵۳ش به محمد حسنخان اعتمادالسلطنه (متوفی ۱۳۱۳) دستور داد، که تقویم سالانه استخراج کند و اعتمادالسلطنه نیز واژه سالنامه را برای این تقویمها وضع کرد. همچنین به فرمان ناصرالدینشاه، برای جلوگیری از بروز تشتت، فقط تقویم های استخراجی عبدالغفار نجمالملک اصفهانی (مشهور به نجمالدوله، ستارهشناس عهد قاجار، متوفی۱۳۲۶) اجازه چاپ یافت. در تقویم های استخراجی عبدالغفار آگاهی های نجومی و احکام نجومی متعددی وجود دارد؛ از جمله انواع گوناگون گاه شماریها (شامل هجری شمسی، هجری قمری، میلادی، سلوکی/ رومی، یزدگردی، غازانی، محمدشاهی و یهودی)، جدول های مختصر قبلهیابی، جدول های رؤیت هلال، انواع اختیارات سال و ماه از دید احکام نجومی و برای هر روز خاص از سال، موقعیت ماه و سیارات، و جدول کوچکی برای دانستن اوقات مناسب استخاره در طول هفته.
ناهمگونیِ تقویم های استخراجی با دستور ناصرالدینشاه بر طرف نشد. سالها بعد، برای جلوگیری از بروز اشتباه در تقویم های استخراجی، هیئتی متشکل از چند تن از صاحبنظران مأموریت یافت تا تقویم ها را بررسی و بهترین آنها را برای چاپ و انتشار در سراسر کشور انتخاب کند. اسنادی از فعالیت های این هیئت در فاصله سال های ۱۳۰۹ تا ۱۳۳۱ ش وجود دارد . در ۱۳۰۷ش، سید جلالالدین طهرانی توانست موافقت وزارت معارف وقت را برای استفاده از کلمه گاهنامه، اختصاصاً برای تقویم های منتشر شده خود، جلب نماید. منبع دانشیار.
تقویم هجری شمسی در ایران
تقویم های سال های ۱۲۷۵ و ۱۲۷۶ هجری قمری به صورت دفترچه و در دو نوع رقومی، با حروف جُمِّل و فارسی منتشر می شد. در این تقویم ها به طور معمول، اطلاعات مربوط به تقویم های هجری قمری، جلالی (ملکی)، رومی (اسکندری)، فرسی (یزدگردی)، ترکی (غازانی)، مسیحی (میلادی) و غیره درج می شد.
تقویم فارسی سال ۸۰۸ جلالی، مطابق سال های ۱۳۰۳ و ۱۳۰۴ هجری قمری که توسط میرزا عبدالغفارخان نجم الدوله (۱۲۵۹ تا ۱۳۲۶ هجری قمری) و در زمان ناصر الدین شاه قاجار استخراج شده بود، عبارت «هجری شمسی ۱۲۶۵» و آن هم به طور تنها و بدون هیچگونه ذکر روز و ماه در بالای بعضی از صفحات تقویم یاد شده بود. البته، عبدالغفار نجم الدوله در سال های بعد و در تقویم های آن روزگار، ستون جدیدی برای روزها و دوازده برج حَمَل، ثور،… و حوت، به طور مرتب درج می کرد. در واقع او، ارتباطی نزدیک بین روزها، بروج، سال شمسی و مبدأ واقعه هجرت حضرت محمد(ص) از مکه معظمه به مدینه منوره به وجود آورد، و از این طریق برای اولین بار تقویمی را اختراع و ابداع کرد، که امروزه به نام تقویم هجری شمسی بُرجی معروف شده است. بعدها و به تدریج سایر تقویم نویسان نیز به تقلید و تبعیت از او تقویم هجری شمسی بُرجی را به همان صورت، که اشاره شد در تقویم های استخراج شده خودشان درج می کردند. با توجه به مطالبی که تاکنون عرضه شد، نتیجه گرفته شد که تا قبل از ۱ فروردین ۸۰۸ جلالی، مطابق ۱۴ جمادی الثانیه ۱۳۰۳، تقویمی که اساس آن شمسی و مبدأ آن واقعه هجرت حضرت رسول اکرم(ص) از مکه به مدینه باشد، در ایران رایج نبوده است. به عبارت دیگر، تقویم هجری شمسی، به مدت ۱۲۶۴ سال شمسی وجود نداشته است. محمدرضا صیاد.
پدر تقویم ایران
عـبدالغـفار نجـم الدوله، بنیانــگذار و پدر تقویم ایران است، میرزا عبدالغفار اصفهانی (۱۲۵۹-۱۳۲۶ ه. ق.) ملقب به نجمالدوله و نجمالملک از منجمان و مهندسان بسیار موفق زمان خود و استاد ریاضی مدرسه دارالفنون بود. وی در روزگار خود در حساب و هندسه و نجوم و نقشهکشی سرآمد بود. او ریاضیات جدید اروپایی را در ایران معرفی کرد، و آن را با ریاضیات قدیم اسلامی تلفیق نمود. پدر او ملا علی مهندس اصفهانی (یا ملا علی محمد اصفهانی) ملقب به غیاث الدین جمشید ثانی بود.
به پیشنهاد وی برای رصد گذر زهره سال ۱۲۵۳ خورشیدی (۱۸۷۴ میلادی)، دو گروه از منجمان آلمانی با تلسکوپهای خود برای رصد گذر زهره به ایران آمدند. یک گروه راهی اصفهان شدند و یک گروه در طهران روی بام کلاه فرنگی باغ سپهسالار زهره را رصد کردند که نجمالدوله به همراه پدرش و اعتضادالسلطنه (وزیر معارف ناصرالدین شاه و رییس دارالفنون)، از معدود کسانی است که در آن سال در تهران گذر زهره را رصد کرد.
تدوین گاهشماری هجری خورشیدی ــ وی نخستین بار گاهشماری هجری خورشیدی را با توجه به گاهشماری جلالی استخراج کرد. گاهشماری جلالی بدستور ملکشاه سلجوقی، براساس گاهشماری یزدگردی با تطبیق دقیق آغاز سال با اعتدال ربیعی شکل گرفت. مبدأ آن روز ۱۰ رمضان ۴۷۱ هجری قمری، برابر با اول نوروز سال نخستین جلالی بود، و طول ماههای آن مانند گاهشماری یزدگردی و اسامی آنها فارسی بودهاست.
نجمالدوله برای اولین بار عبارت ۱۲۶۴ هجری خورشیدی را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی مطابق ۳-۱۳۰۲ هجری قمری ذکر کرد، و از آن تاریخ به بعد، گاهشماری را در ایران رایج کرد، که برای اولین بار اساس آن خورشیدی و مبداء آن هجرت پیامبر اسلام از مکّه به مدینه باشد. ماه های آن براساس اسامی عربی برجهای دوازدهگانه فلکی (حمل، ثور، جوزا… حوت) و طول آنها برمبنای توقف نسبی خورشید در بروج مذکور ۲۹ تا ۳۲روزه بود. گاهشماری که او نوشت، به گاهشماری هجری خورشیدی بُرجی معروف است. این گاهشمار در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ۲۱ صفر ۱۳۲۹ مطابق ۲ اسفند (حوت) ۱۲۸۹، به عنوان مقیاس رسمی زمان محاسبات مالی کشور پذیرفته شد. دستکم تا ربع قرن پیش از آن، تقویمهایی بر اساس گاهشماری هجری خورشیدی در ایران استخراج و چاپ میشد. ۱۵ سال بعد در پنجمین دوره مجلس شورای ملی قانون گاهشماری هجری خورشیدی به تصویب رسید.
پایه های تقویم هجری شمسی بُرجی
الف- مبدأ: مبدأ، اول بهار سال شمسی است، که واقعه هجرت حضرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه در آن سال اتفاق افتاده است. این مبدأ مطابق روز جمعه ۱۹ مارس ۶۲۲ میلادی (ژولی) است.
ب- آغاز سال: آغاز سال یا لحظه تحویل سال، لحظه عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری نیمکره شمالی است. همیشه نوروز (اول بُرج حَمَل) بر روز اول بهار منطبق است. تقویم نویسان آن روزگار برای تثبیت دایمی نوروز بر روز اول بهار از « قاعده نوروز تحویلی » استفاده می کردند. بر طبق این قاعده، نوروز، روزی باشد، که تا نصف النهار آن روز، خورشید به درجه اول بُرج حَمَل داخل شده باشد، مشروط بر آنکه تا نصف النهار روز قبل، خورشید در آخرین درجه بُرج حوت بوده باشد. این نکته مهم قابل ذکر است که از نظر قرارداد تقویم نویسان آن روزگار، اولین درجه بُرج حَمَل بر روی دایرهالبروج از نقطه اعتدال بهاری شروع می شده است، و به عبارت دیگر نام نقطه اعتدال بهاری، اولین درجه بُرج حَمَل بر روی دایرهالبروج بوده است. بر اساس قاعده یادشده، چنین نتیجه گیری می شود، که تعیین روز نوروز به روش تقویم نویسان آن روزگار، منوط به استخراج تقویم خورشید بود.
ج- نوع سال: نوع سال، شمسی حقیقی است. سال شمسی حقیقی، مدت زمان بین دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است.
د- نام و تعداد شبانه روز ماه ها: این تقویم شامل دوازده ماه حقیقی به نام « بُرج » و به ترتیب هم نام با دوازده صورت فلکی قدیمی منطقه البروج بود. نام این ماه ها به ترتیب به این شرح بودند: حَمَل، ثور، جوزا، سَرَطان، اَسد، سُنبُله، میزان، عَقرَب، قوس، جَدی، دَلو وحوت. تعداد شبانه روز ماه ها بر اساس تقسیم بندی ستاره شناسان در حدود ۲۰۰۰سال پیش از آن روزگارکه دایره البروج را به طور قراردادی از شروع نقطه اعتدال بهاری به دوازده بُرج مساوی ۳۰ درجه ای تقسیم کرده بودند، پایه گذاری شده بود. از این رو، یک رابطه منطقی، نجومی و طبیعی بین تعداد شبانه روز ماه ها با مدت حرکت ظاهری غیر یکنواخت مرکز خورشید در هر یک از بروج دوازده گانه قراردادی وجود داشت.
بنابر این، بر طبق قرارداد یاد شده، اولاً، تاریخ های اول حَمَل، اول سَرَطان، اول میزان واول جَدی، به ترتیب با تاریخ های عبور مرکز خورشـــــید از نقاط اعتـــدال بهاری، انقلاب تابستـانی، اعتدال پایـیــزی و انقلاب زمستانی، هماهنگی داشت، و ثانیاً، تعداد شبانه روز ماه ها به علت حرکت ظاهری غیر یکنواخت مرکز خورشید بر روی دایره البروج از ۲۹ تا ۳۲ شبانه روز در تغییر بود. به عبارت دقیق تر، مرکز خورشید در حرکت ظاهری غیر یکنواخت خود بر روی دایره البروج (البته با تقسیم بندی قراردادی یادشده)، بروج حَمَل تا سُنبُله را در ۳۰ تا ۳۲ شبانه روز، بروج میزان تا دَلو را در ۲۹ تا ۳۱ شبانه روز و بُرج حوت را به طور ثابت در ۳۰ شبانه روز طی می کرد. در ضمن، این امکان وجود داشت که تعداد شبانه روزهای هر یک از بروج حَمَل تا دَلو، از سالی به سال دیگر تغییر کند. در هر حال، مجموع تعداد شبانه روزهای دوازده بُرج، ۳۶۵ شبانه روز و هر چهار و گاهی هر پنج سال یک بار، مجموع تعداد شبانه روزهای دوازده بُرج، ۳۶۶ شبانه روز نیز می شد.
در زمان مظفرالدین شاه قاجار ( ۱۲۶۹ تا ۱۳۲۴ هجری قمری ) و صدارت میرزا علی خان امین الدوله ( ۱۲۵۹ تا ۱۳۲۲ هجری قمری ) ، از رجال دوره قاجاریه، در سال ۱۳۱۶ هجری قمری (مطابق ۱۲۷۸-۱۲۷۷ هجری شمسی بُرجی)، ژوزف نوز، مستشار بلژیکی به همراه یک یا دو نفر دیگر به استخدام دولت ایران در آمدند، تا امور گمرکی ایران را به شیوه کشور های اروپایی تنظیم و اداره کنند. به علت بدنامی انگلیسی ها در ایران، این هیأت از کشور بلژیک انتخاب شده بود، که تصور می شد، منافع استعماری در ایران ندارند. در آن هنگام، نوز، رئیس این هیأت، مدیر کل گمرکات بود و تحت نظر نخست وزیر کار می کرد. بعد از دایر شدن گمرک در ایران و تصدی بلژیکی ها در گمرکات و مالیِـّه ایران، اختیار سال شمسی برای امور مالیّه دولت لازم شد. بلژیکی ها از مردم سئوال کردند، که سال چندم شمسی است؟ هیچ در دست نبود، مردم گفتند که در سال های منجمین، بروج حَمَل، ثور و … هست که آنان می دانند، بلژیکی ها، همان تقویم هجری شمسی بُرجی را که تقویم نویسان در تقویم های استخراج شده خودشان درج می کردند، در امور گمرکات و مالیّه دولت، به کار بردند (روزنامه رسمی کشور، « صورت مشروح مذاکرات نمایندگان در جلسه ۱۴۸ … » ، ص۱۰۵۵، ۱۰۵۸؛لغت نامه دهخدا، ص۴۱۹؛ زارع، ص۱۲).
دوره دوم مجلس شورای ملی ایران، در ماده سه قانون محاسبات عمومی، مصوب ۲۱ صفر ۱۳۲۹، مطابق ۲ حوت ۱۲۸۹، تقویم هجری شمسی بُرجی را به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی پذیرفت. متن این ماده، به این شرح بود که «مقیاس زمان بعد از این در محاسبات دولتی سالهای شمسی و ماههای شمسی (بروج) خواهد بود.» ( مجموعه مصوبات… ، ص۲۹۵).
تقویم احمدی
دکتر سید جلال الدین طهرانی ( ۱۲۷۸ تا ۱۳۶۶ هجری شمسی )، در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی و در زمان احمد شاه قاجار( ۱۳۱۴ هجری قمری تا ۱۳۰۷ هجری شمـسی) نوعی گاه شـماری به نام «تاریخ احمدی» ابداع کرد. مبدأ این گاه شماری، اول حَمَل ۱۲۸۵ هجری شمسی بود، که اول بهار سال شمسی فرمان مشروطیت در آن سال صادر شده است. او برای ماه های این گاه شماری، نام هایی ابداع نمود که با اوضاع و احوال فصول طبیعی ارتباط داشت. نام های این ماه ها، به این شرح بودند: چمن آرا، گل آور، جان پرور، گرما خیز، آتش بیز، جهان بخش، دژم خوی، باران ریز، اندوهگین، سرماده، برف آور و مشکین فام. تعداد شبانه روزهای هر ماه، ۳۰ شبانه روز بود. ۵ شبانه روز در سال عادی و ۶ شبانه روز در سال کبیسه، نیز به آخر ماه مشکین فام اضافه می شد. تاریخ احمدی تا سال ۱۳۰۴ هجری شمسی یا ۲۰ احمدی، به طور غیر رسمی و تنها در تقویم هایی که خود طهرانی در آن روزگار استخراج می کرد، درج شده است ( طهرانی، ص۴ ،۶ ،۱۲؛ قاسملو، ص۸۳۴ ) .
تقویم هجری شمسی
در اواخر سال ۱۳۰۳ هجری شمسی بُرجی، جمعی از نمایندگان، طرح قانونی را به مجلس شورای ملی ایران پیشنهاد نمودند، که بر اساس آن نام ماه های عربی متداول در تقویم هجری شمسی بُرجی که از نام دوازده صورت فلکی قدیمی منطقه البروج اقتباس شده بود، به نام ماه های فارسی تبدیل شود و افزون بر این، نام سال در دوره دوازده ساله حیوانی، که در تقویم های آن روزگار استعمال می شد نیز متروک شود. کمیسیون مبتکرات مجلس با پیشنهاد یاد شده موافقت کرد و ارجاع آن را به کمیسیون معارف مجلس خواستار شد. برای مزید اطلاع بیشتر، شاید اشاره به قسمتی از نوشته های میرزا ابوالقاسم خان نجم (نجم الملک) نواده میرزا عبدالغفارخان نجم الدوله، چندان هم خالی از فایده نباشد. قسمتی از نوشته های او به این شرح است. « … در این بین بعضی از آقایان عقیده ما را در ترتیب اجراء پیشنهاد مزبور استفسار و جمعی از اهل اطلاع نیز در مجلس شوری و سایر محافل در اطراف آن مطالعاتی نموده و مقالاتی در جراید انتشار دادند کمیسیون پارلمانی معارف پس از مطالعات لازمه در جلسه ۲۴ حوت ۱۳۰۳ که این حقیر نیز دعوت و حضور داشت از شقوق مختلفه ترتیبی را که ما هم اختیار انرا مناسب تر دیدیم قبول و پیشنهاد نمودند و در مجلس شورای ملی تصویب گردید اکنون برای اینکه خاطر مطالعه کنندگانرا از ترتیب مزبور که در تقویم امسال مراعات شده است به خوبی آگاهی دهیم بقدر گنجایش این صفحه مختصری را از ماخذ ماه و سال و شقوق مختلفه آن در اینجا می آوریم…
ــ مرحوم مسرور حاج نجم الدوله طاب ثراه نیز تقویم شمسی را بترتیب جدیدی در ایران معمول نمودند، که تا سنه اسبق معمول به مملکت ما بود. سال این تقویم مرکب از ۱۲ ماه شمسی حقیقی و اسامی شهور همان اسامی بروج بود، و چنین قرار دادند که اول هر سال روزی باشد، که در نصف النهار آنروز آفتاب بدرجه اوّل حمل داخل شده باشد بشرط اینکه در نصف النهار روز قبل بحمـل نرسـیـــده باشد پـس موافق این تعریـف دانستن روز اول سال و ماه منوط باستخراج تقویم افتابست.
ــ اصلاح جدید مجلس شورای مـلّی ترکیبــی است از تقویم باستانی و تقویم اخیر مـعمول به مــملکت ماه های این تقویم شمسی اصطلاحی است، با همان اسامی باستانی ولی سال شمسی حقیقی و روز اول حمل اول فروردینماه خواهد بود. بدون اختلاف ماههای بهار و تابستان ( از فروردین تا شهریور ) هر کدام ۳۱ روز و پنج ماه بعد (مهر تا بهمن) هر کدام ۳۰ روز دارد و اسفند ماه در سالهای رسمی ۲۹ و در سالهای کبیسه ۳۰ روز است، و تعیین سال کبیسه موقوف بمعرفه تقویم افتابست باین ترتیب اول فروردینماه همیشه روز اول بهار است و اول تیر و مهر و دی گاهی با اول ۳ فصل دیگر مطابق و گاهی فقط یک روز اختلاف دارد» (نجم ، ص۲-۳).
دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران در طی جلسات ۱۴۳ و ۱۴۸ که به ترتیب در تاریخ های صبح سه شنبه ۲۷ حوت ۱۳۰۳و سه شنبه شب ۱۱ فروردین ۱۳۰۴برگزار شدند، به بحث پیرامون قانون یاد شده، پرداخت. سرانجام این قانون، تحت عنوان: قانون تبدیل بروج بماه های فارسی از نوروز ۱۳۰۴ شمسی، در جلسه ۱۴۸ به تصویب رسید. بر اساس این قانون، تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی ایران، جایگزین تقویم هجری شمسی بُرجی شد (روزنامه رسمی کشور، صورت مشروح مذاکرات نمایندگان در جلسه ۱۴۳ …، ص۱۰۱۰ – ۱۰۱۴؛ همان، صورت مشروح مذاکرات نمایندگان در جلسه ۱۴۸…، ص ۱۰۵۵- ۱۰۶۱. متن این قانون در دو مادّه به این شرح بود:
ــ قانون تبدیل بروج بماه های فارسی از نوروز ۱۳۰۴ شمسی مصوب شب ۱۱ فروردین ماه ۱۳۰۴ شمسی:
ماده اول – مجلس شورای ملی تصویب مینماید که از نوروز (۱۳۰۴) تاریخ رسمی سالیانه مملکت بترتیب ذیل معمول گردد، و دولت مکلف است که در تمام دوایر دولتی اجرا نماید:
الف- مبدأ تاریخ: سال هجرت حضرت خاتم النبیّین محمد بن عبدالله صلوات الله علیه از مکّه معظمه بمدینه طیبه.
ب- آغاز سال: روز اول بهار.
ج- سال: کماکان شمسی حقیقی.
د- اسامی وعده ایام ماه ها :
فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر، امرداد، شهریور، هر کدام ۳۱ روز، مهر، آبان، آذر، دی، بهمن، هر کدام ۳۰ روز، اسفند ۲۹ روز در سال های کبیسه اسفند ۳۰ روز خواهد بود.
ماده دوم – ترتیب سال شماری ختا و ایغور که در تقویم های سابق معمول بوده از تاریخ تصویب این قانون منسوخ خواهد بود.
این قانون که مشتمل بر دو ماده است، در جلسه شب یازدهم ماه فروردین یکهزار و سیصد و چهار شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
رئیس مجلس شورای ملّی- مؤتمن الملک »
( مجموعه قوانین… ، ص۲۰۰ – ۲۰۱ ).
تقویم هخامنشی
طهرانی، در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی، نوعی گاه شماری به نام « تاریخ هخامنشی» ابداع کرد. مبدأ این گاه شماری، سال آغاز سلطنت کوروش پادشاه هخامنشی بود. او سال آغاز سلطنت کوروش را بر طبق نوشته های دیگران، ۵۰۰ قبل از میلاد اختیار کرد. نام ماه های این گاه شماری، هم نام با ماه های تاریخ احمدی بود. تعداد شبانه روز های ماه های چمن آرا تا جهان بخش، ۳۱ شبانه روز، ماه های دِژَم خوی تا برف آور، ۳۰ شبانه روز و ماه مشکین فام در سال های عادی ۲۹ و در سال های کبیسه ۳۰ شبانه روز بود. تاریخ هخامنشی، به مدت چند سال، به طور غیر رسمی و تنها در تقویم هایی که خود طهرانی در آن روزگار استخراج می کرد، درج شده است ( طهرانی، ص ۳-۴).
تقویم شاهنشاهی
مجلسین شورای ملی و سنا در جلسه مشترک ۲۴ اسفند ۱۳۵۴ با تصویب قطعنامه ای، مبدأ تاریخ رسمی ایران را از سال هجرت حضرت رسول اکرم (ص) از مکه به مدینه به سال آغاز سلطنت کوروش تغییر دادند. مجلسین یاد شده، سال آغاز سلطنت کوروش را، 559 قبل از میلاد اختیار کردند. تقویم جدید به «تقویم شاهنشاهی» موسوم شد، که از آغاز سال ۱۳۵۵ هجری شمسی، مطابق ۲۵۳۵ شاهنشاهی، به طور رسمی معمول شد. تقویم شاهنشاهی در ۵ شهریور ۱۳۵۷ با یک تصویب نامه دولت وقت، لغو و تقویم هجری شمسی دوباره به طور رسمی در ایران معمول شد ( صیاد، تقویم هجری شمسی، ص۵).
تقویم جمهوری اسلامی
بعد از انقلاب اسلامی ایران، بر طبق اصل هفدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تقویم هجری شمسی عیناً به همان صورت قبلی، به عنوان تقویم رسمی کشور پذیرفته شد. متن اصل یاد شده به شرح زیر است:
مبدأ تاریخ رسمی کشور، هجرت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) است، و تاریخ هجری شمسی و هجری قمری هر دو معتبر است، اما مبنای کار ادارات دولتی هجری شمسی است. تعطیل رسمی هفتگی روز جمعه است.
پرسش و پاسخ های تقویمی
در زیر تعدادی پرسش ها مهم درباره تقویم نویسی است، که جالب می باشند، البته تحقیق درباره اشخاص تقویم نویس نیازمند کار میدانی است، امیدوارم در اولین فرصت بتوانم این کار را انجام دهم.
پرسش رویا: آیا در تاریخ تقویم نویسی و چاپ تقویم شخصیتی یا شخصیت هایی بوده اند، که نسبت به کار تقویم نگاری چنین جدیتی به خرج داده اند؟
پاسخ انوش راوید: بله اشخاص زیادی بودند، قبل از تأسیس مؤسسه تقویم ژئوفیزیک دانشگاه تهران، اشخاصی مانند دکتر احمد بیرشک و استاد ذبیح الله بهروز در تنظیم تقویم فعالیت های علمی داشتند.
ادامه پرسش: اگر بوده اند این فرد یا افراد که بود ه اند؟ آیا بیوگرافی از آنها به جاست؟
پاسخ انوش راوید: بله خلاصه زندگی نامه تقویمی دو تن از آنها را در زیر توضیح می دهم:
ــ احمد بیرشک، زادهٔ ۴ بهمن ۱۲۸۵ در باجگیران، درگذشتهٔ ۱۴ فروردین ۱۳۸۱ در تهران، ریاضیدان، تقویمنگار، پژوهشگر تاریخ علم، و مدرسهدار ایرانی. تصحیح تقویم ایرانی توسط دکتر احمد بیرشک انجام پذیرفت، تقویمهای پیشین از دوره های ۳۳ ساله، شامل هفت دورهٔ ۴ ساله و یک دورهٔ ۵ ساله تشکیل شده بود، اما در تصحیح، از دورههای ۲۸۲۰ ساله تشکیل شدهاست. هر دوره به زیر دورههای ۱۲۸ یا ۱۳۲ ساله تقسیم میشود، که هر کدام از آنها نیز به زیر دورههای ۲۹، ۳۳، یا ۳۷ ساله تقسیم میشوند، که در هر کدام سال های مضرب ۴ غیر از آخرینشان کبیسه میباشد. هر سال ۱۲ ماه دارد، که ششتای اول ۳۱، پنجتای بعد ۳۰، و ماه آخر بر حسب کبیسه بودن یا نبودن ۲۹ یا ۳۰ روز دارد.
ــ ذبیحالله بهروز فرزند میرزا ابوالفضل ساوجی در سال ۱۲۶۹ در تهران متولد شد، در ۲۱ آذر ۱۳۵۰ در تهران درگذشت. نویسنده، شاعر و پژوهشگر فرهنگ ایرانی بود. وی تحصیلات خود را در مدارس قدیمه آغاز کرد، سپس به ادامه تحصیل در مدرسه آمریکایی پرداخت. پس از آن برای تکمیل علوم ادبی و عربی به قاهره رفت، و مدت ده سال در آنجا ماند. سپس به انگلستان رفت و در آنجا دستیار ادوارد براون و رنالد نیکلسن شد، و به تدریس پرداخت. پس از چندی به آلمان رفت و از آنجا به ایتالیا و سپس به ایران بازگشت. از سال ۱۳۰۲ تا زمان بازنشستگی در دارالفنون، دانشکده افسری و مدرسه عالی بازرگانی تدریس میکرد.
ذبیح بهروز از نخستین کسانی بود، که در شیوهٔ تحقیق ایرانشناسان غربی شک کرد، و برخی اشتباهات و شاید غرضورزیهای آنها را متذکر شد. در ستارهشناسی و گاهشماری در ایران باستان مطالعات گستردهای به عمل آورد، و نظرهای علمی جدیدی مطرح کرد. بهروز همچنین فرهنگ یونانی مآبانه را آلوده به فرهنگ استعماری دانسته، و فتح ایران به دست اسکندر را افسانه ای ساخته و پرداخته غربی ها می گفت.
ادامه پرسش: تقویم نویسی در ایران کی آغاز شد؟
پاسخ انوش راوید: تقویم نویسی در ایران سابقه تاریخی طولانی چند هزار ساله دارد، در ظروف تمدن کهن جی آثار تقویمی دیده می شود، در دوران های تمدنی بعدی مانند سلسله هخامنشیان و غیره نیز آثار تقویمی بفراوانی وجود دارد. در گذشته های تاریخی تقویم را زیج مینامیدند. تقویم هایی نیز به نام مصباح زاده و نجم الدوله در ایران معمول است، که به شیوه های سنتی تقویمها ثبت میشوند، و احوال کواکب از آینده نیز در آن ضبط است، و فقط وقایع نگاری گذشته نیست.
بعد از پیدایش کاغذ و استفاده فراوان از آن تقویم نویسی رواج گرفت، مانند تقویم های جلالی و خیامی و غیره در اینجا، البته در تمام دوره های تاریخی ایران حتی هم اکنون تقویم های شفاهی منطقه ای وجود دارد، که بفراخور حال جغرافیای طبیعی منطقه تنظیم شده، و نسل بنسل بطور شفاهی منتقل می شوند. مانند تقویم گالشی که در کوهستانها و ییلاق های منطقه چلاسر و جل رواج دارد.
ادامه پرسش: آیا کار تقویم نویسی در دوران پهلوی یا امروز مورد سانسور قرار گرفته یا می گیرد؟ اگر قرار میگیرد به چه نحو؟
پاسخ انوش راوید: سانسور بطور رسمی در تقویم معنا ندارد، اما برای تقویم نویسی و چاپ تقویم هایی، که مخالف عقاید حکومت در آنها باشند، حمایت های دولتی و رسمی انجام نمی شود. هم اکنون من یک تقویم در اینترنت منتشر می کنم، بنام تقویم خورشیدی ایرانی، که در آن روزهایی را بعنوان روز های مردمی و ملی و تاریخی ایران معرفی کرده ام، اینگونه تقویم ها مورد پسند دستگاه های دولتی قرار نمی گیرد.
ادامه پرسش: پروسه گردآوری و تصمیم گیری درباره اینکه چه وقایعی در تقویم نگاشته شود و کدام وقایع در تقویم جا ندارند چگونه است؟ بر چه اساسی و با توجه به چه معیاری چنین تصمیماتی گرفته می شوند؟
پاسخ انوش راوید: با تأسیس مؤسسه تقویم ژئوفیزیک دانشگاه تهران، این پروسه زیر نظر این موسسه و عوامل تعیین کننده آن قرار گرفت. قبل از آن چاپ تقویم توسط چاپخانه هایی انجام می گرفت، که نظارت خاصی برای اعمال روزها در آنها وجود نداشت، و فقط به نوعی خود سانسوری انجام می شد، که مورد نارضایتی خریدار و دولت قرار نگیرند.
ادامه پرسش: آیا آن کسانی که به طور حرفه یی مشغول این کار بوده یا هستند می توانند زندگی خود را از طریق آن اداره کنند؟
پاسخ انوش راوید: بطور کلی نگارش و چاپ و نشر تقویم بعنوان یک شغل خاص حساب نمی شود، بلکه کار جانبی برای چاپخانه هاست، و امروزه در محیط وب نیز تقویم هایی منتشر می شود، که هیچ کدام نگارش در آنها وجود ندارد، فقط باز نویسی های همان تقویم هایی است، که توسط موسسه های رسمی منتشر می شوند. تا آنجا که من می دانم، مانند تقویمی که من منتشر می کنم، و در روزها و نماد های ملی با تقویم دولتی متفاوت است، شخص دیگری تقویم متفاوت منتشر نمی کند، فقط تقویم زرتشتی است، که مورد پسند بسیاری قرار گرفته است.
ادامه پرسش: یک روز یک ادیتور یا گردآورنده تقویم از صبح تا شب چگونه می گذرد؟ او در اوقات و ساعات کاری به چه نوع فعالیت هایی مشغول است؟
پاسخ انوش راوید: این افراد دو گروه متفاوت هستند، اشخاصی که کار فکری گرد آوری و تنظیم تقویم را می کنند، معمولاً از اساتید دانشگاه هستند، و افرادی که کار بدنی چاپ را انجام می دهند، که چاپخانه دار هستند، و در ادامه پخش تقویم است، که در کتاب فروشی ها و یا جاهای مختلف انجام می شود.
حیوانات در تقویم
موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار <><> زین چار چو بگذری، نهنگ آید و مار
آن گاه به اسب و گوسفند است حساب <><> حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار
همه میدانند مضمون این بیت، نام حیواناتی است، که هر ساله در تقویم ما دیده میشود، یا از گذشته در فرهنگ شفاهی ما وجود داشته، و هر کدام از این حیوانات برای ما به نمادی خاص در آن سال تبدیل شده است. مثلا برخی گذشتگان معتقد بودند، سالی که به نام موش است، خصوصیات موش را در طالع و سرنوشت نوزاد متولد آن سال یا روابط اجتماعی افراد در رفاه یا قحطیهای آن سال حاکم و موثر میکند، و سالی که به اسم سگ بوده، درنده خویی آن حیوان (بنابر اعتقاد عامه) بر مقدرات مردمان آن سال حاکم میشده است.
مستند های مربوط
مستند های بیشتر را در آپارات وبسایت ارگ ایران ببینید، لینک آن در ستون کناری
توجه ۱: اگر وبسایت ارگ به هر علت و اتفاق، مسدود، حذف یا از دسترس خارج شد، در جستجوها بنویسید: انوش راوید، یا، فهرست مقالات انوش راوید، سپس صفحه اول و یا جدید ترین لیست وبسایت و عکسها و مطالب را بیابید. از نظرات شما عزیزان جهت پیشبرد اهداف ملی ایرانی در وبسایت بهره می برم، همچنین کپی برداری از مقالات و استفاده از آنها با ذکر منبع یا بدون ذکر منبع، آزاد و باعث خوشحالی من است.
توجه ۲: جهت یافتن مطالب، یا پاسخ پرسش های خود، کلمات کلیدی را در جستجو های ستون کناری وبلاگ بنویسید، و مطالب را مطالعه نمایید، و در جهت علم مربوطه وبلاگ، با استراتژی مشخص یاری نمایید.
توجه ۳: مطالب وبسایت ارگ و وبلاگ گفتمان تاریخ، توسط ده ها وبلاگ و وبسایت دیگر، بصورت خودکار و یا دستی کپی پیس می شوند، از این نظر هیچ مسئله ای نیست، و باعث خوشحالی من است. ولی عزیزان توجه داشته باشند، که حتماً جهت پیگیر و نظر نوشتن درباره مطالب، به ارگ ایران مراجعه نمایند: در اینجا http://arq.ir.