تاریخ و جغرافیای شهرهای زیارتی ایران
تاریخ و جغرافیای شهرهای زیارتی ایران ریشه و گره در کل تاریخ ایران دارد. دین همراه تمدن بوجود آمد، و همه دینها شهرهای زیارتی دارند، در ایران نیز شهرهای زیارتی زیادی وجود دارد.
قم یکی از شهر های دوست داشتنی ایران و اسلام است، آرامگاه پدر بزرگ من انوش راوید، آیت الله حاج میرزا حسین، در قبرستان نو (ابوحسین) شهر قم است، که در نزدیکی حرم مطهر و آنسوی رودخانه قرار دارد، قبرستان قدیمی و بزرگی که تعدادی از بزرگان قم و شخصیتها را در خود جای داده است. بهمین جهت نگاه کوتاهی به تاریخ قم دارم، شاید روزی برسد برای ادامه زندگی به قم خواسته شوم. توجه: مطالب زیر را از اینترنت گرد آوری نمودم، و آنها را باز نویسی و افزون کردم، عزیزانی که نوشته اولیه این مطالب از وب آنها می باشد، لطف نمایید در نظرات بنویسند، تا لینک آنها را در پائین متن قرار دهم.
ادامه دارد و بازنویسی می شود.
آغاز تاریخ از کم
شهر قم مدت ها پیش از ظهور اسلام وجود داشته، و از شهر هاى آباد ایران بوده است، در گذشته ها گم و کم، که تغییر آوا یافته جم بود، نامیده می شده است. شهر قم از شهر های سین استان دوران سلسله هخامنشیان بوده، که بعدها این استان به چین استان تغییر نام داد، و تا ابتدای پادشاهی قاجاریه این نام گفته می شد، برای اطلاع بیشتر به استانهای تاریخی ایران مراجعه شود. سرزمین شهرستان قم کنونی را در دوران شاهنشاهی ساسانیان براوستان مى گفتند، و حوزه رستاقى آن کمیدان و مرکز رستاق را به نام کم مى خواندند، و از توابع اصفهان بود. در آئین میترایی که اولین دین نیمه طبیعی مردم قاره کهن و ایران بزرگ بود، کوم یا کومه را به کلبه های زیارتی می گفتند، که در نقاطی مختلف وجود داشت، بعضی از آنها که مورد توجه بیشتر قرار می گرفتند، گسترش می دادند و معابد خود را در آنجا بنا می کردند، نمونه آنها را در اینجا نوشته ام. اواخر قرن دوم خورشیدی، شهر کم از اصفهان جدا گردید، و به صورت شهر مستقلى درآمد، و بدلیل سابقه تاریخی قرار داشتن در جایگاه میترایی، و میانه راه های ارتباطی ایران بزرگ، جایگاه پرورش فقها و دانشمندان شد. قدیمى ترین منبعى که قم را از شهر هاى مستحدث اسلامى معرفى کرده، سفرنامه منسوب به ابى دلف است . گویند در تاریخ به شهر مقدس و مذهبى قم صدمات جبران ناپذیرى وارد شده است، که این موارد مورد تأیید انوش راوید نمی باشد، و نیازمند تحقیقات مستقل بدور از دروغ های تاریخی است. باید توجه داشت همانگونه که در جغرافیای تاریخی ایران نوشته ام، شهر های چند نامی در ایران وجود داشته است، و بسیاری از تاریخ نویسان بدون توجه به این مسئله مهم، تاریخ نگاری نموده اند. فهرست قسمتى از آن ها به شرح ذیل است :
1 ــ قتل عام و تخریب شهر در عهد ماءمون به جهت امتناع از خراج.
2 ــ قتل عام و تخریب کامل شهر در حمله مغول.
3 ــ قتل عام و تخریب شهر در حمله امیر تیمور گرگانى.
4 ــ قتل عام و تخریب در زمان معتز (خلیفه عباسى – پسر متوکل).
5 ــ کشتار مردم در حمله افغان ها.
6 ــ کشتار مردم توسط نادرشاه.
7 ــ کشتار گروهى از مردم توسط آقا محمد خان قاجار.
قابل توجه: تعداد امامزادگان و بندگان صالحى را که در این شهر مدفون هستند و گنبد و بارگاه دارند، بالغ بر ۴۴۴ قبه نوشته اند. بعد از ظهور اسلام و توجه شیعه به این شهر، عده اى از امامزادگان، علما و محدثان در قبرستان قم که خارج از شهر و در سمت مغرب بود، مدفون گردیدند. پدر بزرگ من انوش راوید آیتالله حاج میرزا حسین نیز در قم آرامیده است، برای اطلاع بیشتر به راه راستی ایرانی مراجعه شود.
در اواخر قرن دوم هجرى، حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام خواهر حضرت امام رضا (علیه السلام) که به قصد دیدار برادر خود به خراسان مى رفت، در شهر قم بیمار شد و در همین شهر رحلت فرمود و در قبرستان قم به خاک سپرده شد. از آن زمان به بعد مردم به تدریج مساکن خود را به قبرستان نزدیک کردند، تا به مدفن حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام نزدیک باشند، و از زیارت قبر وى بهره مند شوند. از این رو به مرور زمان، ساختمان هاى شهر در قسمت هاى مشرق متروک ماند، و مردم به سمت غرب شهر روى آوردند.
قم از جمله شهر هایى است که القاب متعدد به آن داده شده است، و این القاب مانند القابى که به دیگر شهر هاى اسلامى داده اند، مفهوم دینى و مذهبى دارد. آنچه از القاب قم در آثار نویسندگان از دوره خانات ایرانی به بعد بوده عبارت است از: دارالمؤمنین، دارالعباده، دارالمؤحدین، دارالعلم، دارمدینه المؤمنین، بلده المؤمنین، مدینه المؤمنین، خاک فرج. شهر تاریخی قم همیشه تاریخ، از ابتدای پیدایش اعتقادات دینی ایرانیان ایران، دارای اماکن مذهبی بوده، و این موضوع اهمیت بسیاری را برای این شهر داشته است، مانند: حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام.
شواهد و اسناد تاریخى مربوط به قدمت قم ــ برخى از شواهد و اسناد تاریخى مربوط به وجود شهر کم یا قم، پیش از اسلام و بلکه قرن ها پیش از آن وجود داشته است مانند: در دهى از روستا هاى قم به نام مزدکان، آتش آتشکده آذرگشسب قرار داشته است، به احتمال زیاد آثار تاریخی بسیاری وجود دارد که نیاز به تحقیق مستقل دارند.
اسامى برخى از امامزادگان قم
1 ــ موسى مبرقع، در محله چهل اختران.
2 ــ شاهزاده احمد قاسم، در محله دروازه قلعه.
3 ــ شاهزاده جمال الدین، واقع در یک فرسنگى شهر در جاده اراک.
4 ــ امامزاده هادى و مهدى، واقع در قریه جمکران.
5 ــ شاهزاده احمد، معروف به امامزاده خاکفرج.
6 ــ امامزاده على بن جعفر، محله دربهشت ، بیرون دروازه کاشان.
7 ــ شاهزاده ابراهیم و گنبد سبز، محله دربهشت ، بیرون دروازه کاشان.
8 ــ امامزاده ابراهیم و شاه محمد، واقع در بخش ۲ قم ، پشت راه آهن خط تهران.
9 ــ امامزاده شاه جعفر، در نزدیکى شاه ابراهیم.
10 ــ شاهزاده سید على، در خارج از دروازه رى.
11 ــ شاهزاده احمد، در نزدیکى شاهزاده سید على.
12 ــ چهار امامزاده شامل: شاهزادگان حسن، حسین، ابراهیم، جعفر، از فرزندان امام زین العابدین (ع)، در نزدیکى شاهزاده احمد.
13 ــ شاهزاده طیب و طاهر، واقع در شش کیلومترى جاده سراجه.
14 ــ امامزاده شاه جعفر غریب، در نزدیکى مسجد جمکران.
15 ــ امامزاده شاه جمال، نزدیک شاه جعفر غریب.
16 ــ شاهزاده زید، در نزدیک شاهزاده حمزه، واقع در خیابان آذر.
17 ــ شاهزاده حمزه، در خیابان آذر، محله اى به همین نام.
18 ــ امامزاده شاه اسماعیل، در روستاى شاه اسماعیل.
19 ــ امامزاده اسحاق، بالاى قریه میم.
20 ــ امامزاده فاضل، در روستاى بیدهند.
21 ــ امامزاده محسن، در روستاى قبادبزن.
22 ــ امامزاده سکینه خاتون، در روستاى قاسم آباد.
23 ــ شاهزاده هادى، در روستاى وشنوه.
24 ــ امامزاده نور، در روستاى کرمجگان.
برخى از آثار تاریخى قم
همان گونه که نوشتم، شهر مقدس قم یکى از شهر هاى تاریخى و داراى قدمت بسیار است، براى نمونه به چند اثر تاریخى اشاره مى کنم:
1 ــ بناى گنبد مطهر حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام که در سال ۵۲۹ هـ.ق ساخته شده، و به تدریج بر بناى آن افزوده گردیده است .
2 ــ گنبد على بن جعفر در سال ۷۱۰ هـ.ق .
3 ــ گنبد احمد بن قاسم در ۲۰ محرم سال ۷۰۸ هـ.ق .
4 ــ گنبد حارث بن احمد بن زین العابدین که به خاکفرج معروف است در اوایل قرن هشتم هجرى .
5 ــ بناى امامزاده جعفر در سال ۶۷۷ هـ.ق .
6 ــ بناى امامزاده ابراهیم که بیش از ۴۰۰ سال از تاریخ بناى آن مى گذرد.
7 ــ گنبد موسى مبرقع که تاریخ بناى آن پیش از قرن هفتم است .
8 ــ بنا هاى باغ سبز، مدفن سه برادران در تاریخ ۷۹۲ هـ.ق بنا شده است .
9 ــ بناى آستانه زید بن على در تاریخ ۸۴۸ هـ.ق .
10 ــ بناى گنبد چهل اختران در سال ۹۳۵ هـ.ق .
11 ــ بناى مسجد جامع از بناهاى حدود اواسط قرن هفتم هجرى.
نگین قم
شهرها انگشترند و قم نگین <><> قم هماره حجت روى زمین
تربت قم قبله عشق و وفاست <><> شهر علم و شهر ایمان و صفاست
مرقد معصومه علیهاالسلام چشم شهرها <><> مهر او جانهاى ما را کهربا
در حریمش مرغ دل پر مى زند <><> هر گرفتار آمده در مى زند
این حرم باشد ملائک را مطاف <><> زائران را ارمغان عشق و عفاف
حوزه قم هاله اى برگرد آن <><> فقه و احکام خدا را مرزبان
قم همیشه رفته راه مستقیم <><> بوده در مهر هدایتها مقیم
شهر خون شهر شرف شهر جهاد <><> شهر فقه و حوزه ، علم و اجتهاد
هر کجا را هرچه سیرت داده اند <><> اهل قم را هم بصیرت داده اند
نقطه قاف قیامند اهل قم <><> برق تیغ بى نیامند اهل قم
اهل قم از یاوران قائم اند <><> در قیام و پیشتازى دائمند
تعریف های تاریخی از قم
محدوده جغرافیایی قم امروزه، در دوره های مختلف تاریخی یکسان نبوده است، همان گونه که حدود سیاسیِ حکومتها تغییر می کرده، به لحاظ اجتماعی و اقلیمی نیز گاه جزو محدوده ای دیگر به شمار می آمده است، و گاه خارج از آن. گاهی در کتاب های تاریخی، حدّی برای منطقه ای مشخص کرده اند، که امروزه یا خود دگرگون شده و تنگ تر یا گسترده تر شده، و یا حتی گاه به کلی از میان رفته است. در یکی از تعاریف، برای روشن کردن حدّ باختری قم، از شهری به نام کرج نام برده اند، که امروزه به کلّی از میان رفته است، و تنها حدود آن مشخّص است. شناخت محدوده جغرافیایی هر منطقه، با دیگر آگاهی های تاریخی، نیاز به تحقیق های گسترده در استانهای تاریخی ایران دارد، نمی توان محدوده جغرافیایی منطقه مورد بحث را در هر دوره به نوشته های همان دوره حواله داد، چرا که شناختِ تاریخیِ مطلوب، تنها هنگامی فراچنگ می آید، که موضوعْ کاملاً روشن و خالی از ابهام باشد. حال اگر این را نیز بپذیریم که فراخ تر شدن یا تنگ تر شدنِ گستره شهر قم، جزئی از تحولات اجتماعی و تاریخی آن بوده است، ناچاریم این تحولات را نیز در بررسی تاریخی آن مورد توجه قرار دهیم، تا مبادا نکته ای بایسته، از قلم بیفتد. همان گونه که قم در سال های اخیر، چندی در محدوده استان مرکزی و چندی در محدوده استان تهران بوده، و سپس استانی مستقل به شمار آمده است. برخی مناطق اطراف نیز گاه جزء قم به شمار آمده اند، و گاه خارج از آن. پس شهری که امروزه قم نامیده می شود، در طول عمر هزاره ای خود، گاه بسیار گسترده بوده و گاه بسیار محدود، اما همواره نسبت به خرده نواحیِ اطراف خویش مرکزیت و محوریت داشته است، و از این رو حاکمان قم، قلمرویی متفاوت داشته اند، که قمِ امروز بی شک جزئی از قلمرو و مرکز آنان بوده است. از دیگر سو، قم تا سال های پایانی سده دوم هجری از مضافات اصفهان به شمار می آمده است. پس حاکمان اصفهان تا این دوره به نوعی حاکمان قم نیز بوده اند، چنان که معمولاً رسم پادشاهان و امرا بر این بوده، که کسی را که فرضاً برای حکومت قم می فرستاده اند، حاکم اصفهان و ساوه و نهاوند و… نیز بوده است. از دیدگاه جغرافی دانان قدیم، قم، جزء اقلیم چهارم از اقلیم های هفتگانه است. نویسنده کتاب ارزشمند «تاریخ قم» به نقل از برقی، حدود قم را این گونه ترسیم کرده است: که قم، چهل و پنج فرسخ در چهل فرسخ است (حدود ۴۸۰۰۰ کیلومتر مربع). از یک سو محدود است به همدان تا میلاجرد که همان ساوه است، از یک سو محدود است به ری تا جوسق که در دو فرسخی دیر جصّ (دیر گچ) است. از سوی دیگر محدود به فراهان است، که در سمت کرج ابودلف قرار دارد، و این منطقه از استان چین ایران بوده است. سرانجام، محدود است به اصفاهان (اصفهان) تا وادی ای که میان قریه درام و جرقام و میان قریه راوند است، می افزاید:
…طول و عرض آن از اقلیم برج قم جوز است، و ۷۵ درجه و پانزده دقیقه طول آن است از مغرب، و از مشرق ۱۰۵ درجه، و دقایق عرض آن ۳۴ درجه و سی دقیقه و ناحیت قم از جمله بلدان جبل است از اقلیم چهارم، و بلاد جبل، عبارت از همدان است و ماسیدان، که آن سیروان است، و مهرجانفدق، که آن صیمره است، و قم و ماه البصره، که آن نهاوند است، و ماه الکوفه، که دینور است، و قرمیسین.
به عقیده نویسنده رجال قم، تا اواخر قرن اول هجری، قم همان شکل و سازمان قبل از اسلام را حفظ کرده بود، به این معنا که در این ناحیه، فقط هفت قلعه یا دهکده به نام های مَمَجان، قزدان (قزوان)، مالون، جمر، سکن، جلنبادان و کُمیدان وجود داشته است.
به هنگام ورود اشعریان، شهر قم مانند برخی شهر های ایرانِ آن زمان، از چندین ده، تشکیل می گردید، که حدود آن، جمکران و زمین های گمر (بالای خاکفرج) و چهار امام زاده و مزدیجان (شاه جعفر)، و کوه یزدان در غرب قم بوده است. پس می توان گفت که قم تا این زمان، به گستره فراخی اطلاق نمی شده است. امّا پس از آن، برخی مناطق دیگر را نیز جزء قم به شمار آورده اند. این مطلب، هنگامی روشن تر می شود، که قم را تا پیش از اسلام، شهر ننامیم، بلکه آن را ناحیه ای مشتمل بر چند ده به شمار آوریم. طبعاً در چنین حالتی، نمی توان محدوده قم را چندان فراخ دانست.
پیش از آنکه اعراب اشعری به قم بیایند، مردی عرب از قبیله بنی اسد به نام خطاب اسدی، مسجدی در قریه جمکران بنا نهاد و تنها در آنجا نماز می گذارد. این اولین مسجدی بود که در ناحیه قم بنا نهاده شد. سپس در ناحیه ای نزدیک خاکفرج، مسجدی در کنار راه ساوه احداث شد که اکنون اثری از آن نیست. قم در سال ۱۸۹ هـ.ق به کوشش حمزه ابن الیسع اشعری، از اصفهان جدا شد و به صورت کوره (شهرستان) درآمد. پس از مدتی به سال ۱۹۵ هـ.ق مسجدی به نام دژپل (در پل) در قم ساخته شد، و در آن منبر قرار دادند و از این زمان قم از لحاظ شهری استقلال یافت، (بنا به نقل مورخان، مسجد دژ پل همان مسجد عتیق قم، مسجد امام حسن عسگری می باشد). در اوایل قرن سوم هجری، پس از رحلت حضرت معصومه (س) قم رو به آبادانی نهاد و لازم آمد که مسجد جامعی متناسب با وسعت شهر بنا شود، از این رو به سال ۲۶۵ هـ.ق ابو الصدیم اشعری از محدثان قرن سوم، مسجدی را در بیرون شهر بنا کرد، و منبر را از مسجد دژ پل به آنجا منتقل کرد، بدین صورت نخستین مسجد جامع قم شکل گرفت.
در دوره قاجار قم کم و بیش مورد توجه قرار گرفت، آقا محمد خان موسس پادشاهی قاجاریه به علت حمایت مردم قم از لطفعلی خان زند به قم حمله کرد، و دستور قتل عام داد، ولی فتحعلی شاه به موجب نذری که کرده بود، گنبد حضرت معصومه (س) را مطلا کرد، و چند بنا جنب حرم ساخت. ناصرالدین شاه نیز دستور داد قناتی برای تهیه آب کشاورزی بسازند. قم تا اواخر دوره قاجاریه از ده محله بزرگ، شامل: استانه، عشقعلی، الوندیه، چهار مردان، سیدان، سنگ بند، موسویان، مسجد جامع، باغ پنبه و اسحاقیه، تشکیل می شد. در سال ۱۳۱۶ هـ.خ به موجب تقسیمات کشور، ۱۰ استان و ۴۹ شهرستان، قم جزئی استان دوم شد. در سال ۱۳۲۹ قم جزو استان مرکزی قرار گرفت، که ابتدا مرکز آن تهران و سپس اراک شد. در سال ۱۳۶۵ شهرستان قم از استان مرکزی جدا و جزو استان تهران شد. سرانجام در سال ۱۳۷۵ شهرستان قم به استانی مستقل تبدیل شد.
آرامگاه بزرگان و پادشاهان
رستم خان پادشاه گرجستان نخستین پادشاهی بود که در قم دفن شد، او پس از گرایش به اسلام وفات یافت و جسدش را در باغ باشکوهی دفن کردند، که امروز جای آن مشخص نیست، وظیفه محققان جوان است که در این باره تحقیق کنند، و از کنار اتفاقات تاریخی بسادگی نگذرند.
۱ ــ شاه عباس اول، بقعه او در سمت جنوب غربی حرم مطهر و وصل به آن بود.
۲ ــ شاه صفی، قبر او در رواق جنوبی حرم واقع بود، و صندوقی روی قبرش بود، که امروزه در موزه قرار دارد.
3 ــ شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، که بقعه این دو در وسط بنای جدید مسجد بالا سر دیده میشد.
۴ ــ شاهزادگان صفوی، قبر بیش از ۷۰ نفر از شاهزادگان و ۱۱۴ تن از امرای صفویه، که توسط شورشیان غرب ایران، معروف به فتنه افغان ها کشته شدند، در سرداب بزرگی در جوار مقبره شاه سلیمان وجود دارد، (در مکان موزه امروزی).
1 ــ فتحعلی شاه، در شمال غربی صحن کهنه (طلا) پشت مدرسه فیضیه می باشد، که ستگ روی قبر این پادشاه تصویرش می باشد که بسیار زیباست.
2 ــ محمد شاه قاجار، که بقعه او در همین صحن در سمت جنوب غربی و در حد فاصل میان صحن و مسجد اعظم واقع است، که سنگ قبر او نیز بسیار دیدنی است، و در کنارش بقعه همسرش مهد علیا قرار دارد.
شاهزادگان و رجال بیشماری از قاجار ها در قم مدفونند، که از جمله اتابک، مستوفی الممالک، قوام السلطنه، وثوق الدوله، از همه معروفتر میباشد.
جغرافیای عمومی قم
جمعیت ــ براساس آمار های رسمی، جمعیت استان قم در سال ۱۳۹۰ حدود یک و نیم میلیون نفر است، که از این تعداد بیش از نود درصد جمعیت در نقاط شهری، و کمتر از ده درصد در روستاها ساکن هستند. بزرگترین شهر استان شهر قم است، که از نظر جمعیت رتبه ششم را در بین شهر های کشور دارد. قم در سال های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی رشد سریعی داشته است. این رشد سریع جمعیت بدلیل موقعیت بین راهی، وجود موقعیت مذهبی از جمله حرم مطهر حضرت معصومه (ع)، وجود بزرگترین حوزه علمیه جهان تشیع، نزدیک بودن به پایتخت داشتن چند شهرک صنعتی و غیره دانست. در طول قرن های گذشته مردمانی از دیگر مناطق کشور به این استان مهاجرت کرده اند، آمار دقیق تاریخی از این مهاجرت های در دست نیست. مهاجران خارجی به خصوص از کشور های چون افغانستان، عراق و پاکستان به دلیل مسایل سیاسی در کشور های همسایه، و عوامل دیگر به این شهر روی آورده اند، در مجموع حدود ۱۵۰هزار تبعه خارجی در استان قم اقامت دارند.
کیان و زبان ــ تیره اصلی مردم قم دنباله ساکنان اولیه ایران است، زبان مردم این استان فارسی است. امروزه زبان عموم مردم قم به لهجه تهرانی نزدیک شده، و لهجه قمی به تدریج رو به فراموشی است. اما مهاجران ساکن در این استان علاوه بر زبان فارسی، به زبان و گویش خاص خود هم سخن میگویند.
مذهب ــ مردم قم نیز مانند مردم دیگر مناطق ایران، پیش از ورود دین اسلام به این سرزمین پیرو آیین زرتشت بودند، وجود آتشکده های نویس، کرمجگان، لنگرود و چاهک، این فرضیه را ثابت میکند. براساس اسناد و مدارک تاریخی، از بدو ورود اسلام به ایران، مردم قم با آغوش باز اسلام را پذیرفتند، و همواره از پیروان و رهروان خاندان عصمت و طهارت بوده اند.
اقتصاد ــ عمده ترین مساله تاثیرگذار در اقتصاد استان قم، گردشگری مذهبی است، و علت آن وجود بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (ع) است. در تمام فصل های سال، زائران بسیاری را از نقاط مختلف کشور و سایر کشورها به قم می کشاند، این امر موجب رونق بازار کار و خدمات در این شهر شده، و در امر اشتغال نقش بسزایی دارد. پس از صنعت گردشگری، صنایع و معادن، کشاورزی، صنایع دستی و سوغات، از منابع مهم اقتصادی استان محسوب میشوند، که البته دو مورد اخیر نیز از برکات توسعه صنعت گردشگری قلمداد میشوند.
منطقه ویژه اقتصادی سلفچگان، نیز با رقه ای از امید در توسعه اقتصادی استان محسوب میشود، وجود سه شکارگاه در نقاط مختلف استان قم و حیوانات متنوع آنها، به عنوان امکان بالقوه ای برای گسترش گردشگری و جذب درآمد های اقتصادی برای مردم استان تلقی میشود.
منابع آب ــ رودها: رودهای این استان بیشتر از غرب به شرق و از جنوب به سمت شمال جریان دارند، مهم ترین رودهای استان عبارتند از: رود های اصلی قره چای و قمرود (اناربار)، و رود های فرعی امامزاده اسماعیل، بیدهند (ابرجس)، قره سو و طغرود. رود های شور کرج و جاجرود از شمال استان تهران، وارد استان قم شده و سرانجام به دریاچه ی نمک میریزند. تعدادی رود های فصلی کوچک نیز به دریاچه حوض سلطان در شمال استان وارد میشوند.
سدها ــ سه سد مخزنی امامزاده اسماعیل، سد کبار و سد سنجگان با هدف تامین آب کشاورزی و تغذیه سفره های آب زیر زمینی نواحی اطراف احداث شده است. سد های انحرافی نسبتآ مهمی نیز در سطح استان استان بر روی رود های مختلف به منظور انحراف آب رودها به کانال های آبیاری در زمین های کشاورزی زده شده است. سد کبار، از جمله آثار ثبتی میراث فرهنگی و گردشگری استان قم است، و از قدیمی ترین سد قوسی جهان محسوب میشود. یکی دیگر از سد های مخزنی سد پانزده خرداد است، این سد اگر چه در خارج از استان احداث شده، هدف از ساخت آن تامین آب آشامیدنی مورد نیاز مردم قم بوده است.
آب های زیرزمینی ــ موقعیت های اقلیمی استان قم موجب شده، مردم این منطقه از دیرباز به احداث قنات و حفر چاه برای آبیاری بخش عظیمی از مزارع خود روی آورند.
زیستگاه های جانوری ــ گروه های کوچکی از حیات وحش در بعضی از مناطق قم دیده میشود، که گونه هایی از قوچ، میش، بز، آهو، جبیر، خوک، روباه، شغال، جوجه تیغی، خرگوش، گربه وحشی، گرگ و انواع پرندگان و خزندگان در آنها پراکنده اند. منطقه پلنگ دره، به علت داشتن زیستگاه های جانوری و گیاهی و وجود پلنگ در آن، با وسعتی معادل سی هزار هکتار، در جنوب غربی قم و در جاده سلفچگان به نیزار واقع شده است.
دیدنی های تاریخی قم
مدرسه جهانگیر خان ــ مدرسه جهانگیرخان در مجاورت مسجد جامع، از آثار عصر صفوی است، برخی این مجموعه را از آثار پادشاه تاتار ترکستان جانی بیکَ می دانند. در زمان حکومت صفویه، جهانگیرخان مُدّرس مسجد امام اصفهان، به قم آمده و در این مکان مدرسه ای را با ۲۰ حجره تأسیس کرد، که به نام خودش مدرسه جهانگیر خان نامیده می شود. در دوره ناصر الدین شاه به سال ۱۲۷۸ هـ.ق، بوسیله میرزا نصر الله خان مستوفی گرکانی، مدرسه مرمت یافت، و پس از آن گاهی به نام مدرسه ناصری یاد می شود. این مدرسه در عین کوچکی از مدارس پرسابقه و بابرکت بوده، زیرا اکثر فضلای قم از تربیت یافته گان این مدرسه بودند. اصولاً قرار گرفتن محل تحصیل علم و عبادت و کسب و کار در کنار هم، از ویژگی های دوران اسلامی است. در قرن حاضر یکبار بوسیله حضرت آیه الله بروجردی به سال ۱۳۷۳ هـ.ق تعمیرات کلی از آن بعمل آمد، و هم اکنون نیز تمام قسمت های آن توسط میراث فرهنگی مرمت شده است.
مدرسه فیضیه ــ این مدرسه از بنا های زمان صفویه است، که به دستور شاه تهماسب اول ساخته شد، ولی ساختار کنونی آن از زمان فتحعلی شاه قاجار ۱۲۱۳ هـ.ق به یادگار مانده است. این مسجد در محوطه ای به وسعت ۱۱ هزار متر مربع واقع شده است. در زمان حضرت آیه الله حائری یزدی، بر بالای مدرسه چهل حجره دیگر ساختند. در انتهای مدرسه قبل بالاخانه دلگشایی بود (مشرق الشمسین)، که اکنون حوض خانه جایگزین آن شده است. در این بالاخانه که محل ریاضت و جایگاهی بس شریف بود، میرداماد مکاشفاتی داشت، شیخ بهایی به ریاضت اشتغال داشت، میرفندرسکی به تحصیل و صدر المتألهین به تألیفات خود پرداخت. این مدرسه در دوره پادشاهی پهلوی، پس از مهاجرت آیت الله شیخ عبدالکریم حائری، از اراک به قم و تجدید حیات حوزه علمیه رونق تازه ای یافت، و به دستور ایشان حجره های طبقه دوم مدرسه و کتابخانه ای در آن قسمت احداث شد. مدرسه فیضیه یادآور حماسه های دوم فروردین و پانزدهم خرداد سال ۱۳۴۲ خ می باشد، که زمینه ساز پیروزی انقلاب اسلامی شد. این مدرسه در عرصه انقلاب اسلامی یکی از کانون های شکل گیری مبارزات مردم علیه حکومت پهلوی بود.
مدرسه غیاثیه (پامنار) ــ سردر و مناره های مدرسه غیاثیه در نزدیک میدان کهنه که نام آن به همین صورت آمده، از آثار نیمه قرن نهم (۸۳۰ هـ) است. سردر مدرسه به بلندای ۱۲ متر، و دهانه و پهنای ۷ در ۴ متر می باشد، دو مناره بالای سر در به قطر ۲۰/۲ متر به بلندای ۱۳ متر از بالای بام و ۲۵ متر از سطح زمین با پوشش آجری است، که از پایین تا گلوگاه به نقشه شطرنجی لوزی در ۱۹ ردیف با طرحی از کاشی فیروزه ای آراسته شده است. مدرسه غیاثیه در اثر سیل سال ۱۰۴۵ ویران گردید، سر در و مناره های مدرسه غیاثیه در نزدیکی میدان کهنه، تنها بخش بازمانده ای از مدرسه ای بزرگ از قرن هشتم است. غیاث الدین رضوی در زمان شاه اسماعیل صفوی، سرکشیک آستانه مقدسه رضوی بود.
مدرسه دارالشفاء ــ ساختمان اولیه آن در عصر شاه صفی، نه به منظور مدرسه بلکه برای مستضعفان و بی چاره گان تأسیس شده بود، که از محل خیرات آستانه اطعام می شدند. در زمان فتحعلی شاه بخش هایی از آن تغییر کاربری داده شده، و مدرسه ای در آن شکل گرفت. ابتدا این مدرسه بنام فتحعلی شاه خوانده می شد، تا آنکه در سال ۱۳۰۷ هـ، شاهزاده کامران میرزا، بانی تذهیب و گلدسته های صحن عتیق این مدرسه وسردر و حجراتش را تعمیر نمود، و آنرا دارالشفاه نامید، (محل درمان بیماران). پس از مرگ کامران میرزا، حجره های دار الشفاء به خانه تبدیل شد، و به تدریج حجره های شمالی هم به تصرف مسافرخانه های خیابان حضرتی و کسبه در آمد. وضع این مدرسه تا ۱۳۳۶ هـ.ق به این منوال بود، تا آنکه مرحوم آیه الله فیض به تدریج حجرات آن را طلبه نشین نمود. در زمان مرحوم آیه الله بروجردی نیز نیمی از خانه های شرقی مدرسه خریداری شد، و به مدرسه الحاق گردید. این مدرسه پس از پیروزی انقلاب با تعمیرات کلی دوباره احیاء شد.
خانه حاجی خان ــ خانه ی حاجی خان در مرکز بافت قدیم شهر (محله ی چهار مردان ) واقع شده است، و کوچه دسترسی آن گذرقلعه است، این خانه قدمتی بیش از ۱۲۰ سال دارد. ورودی بنا شامل سردر ورودی کوتاه با طاق قوسی که از طریق پاگرد شش ضلعی (هشتی) و دالان جبهه شمالی به حیاط مرکزی (میانسرا) ارتباط می یابد. کل مساحت بنا شامل ۴۰۰ متر است، که ۳۲۰ متر آن زیر بنای مفید است. خانه مجموعا ۱۳ اتاق دارد، شاخص ترین بخش خانه ۵ دری جبهه شرقی است، که از طریق بادگیر های دوگانه با فضای خارجی و زیر زمین مرتبط میشود.
بنا های ماندگار ــ این خانه یادگار دوران اقامت حضرت امام خمینی در قم است، قدمت این خانه به اوایل قرن حاظر میرسد. حضرت امام خمینی منزل مورد نظر را حدود سال ۱۳۲۵خ، به مبلغ ۱۳ هزار تومان با فروش ملکی که در
خمین داشتند خریدند، و تا سال ۱۳۴۳خ مورد استفاده قرار دادند. ساختمان در دو طبقه و به دو بخش بیرونی و اندرونی تقسیم شده است. این منزل پس از دستگیری و تبعید امام در ۱۳ آبان ۱۳۴۳خ، در اختیار برادر گرامی ایشان قرار گرفت.
خانه حکیم ملاصدرا ــ خانه ملاصدرا در کهک، یادگاری بازمانده از دوران سکونت این حکیم در قم بود، نقشه اصلی شبستانی، و گرداگرد آن را چهار طبقه هم کف حجره ها و اتاق هایی در بر گرفته است. در حال حاظر خانه شامل یک گنبد و سه طبقه است، که توسط میراث فرهنگی استان قم مورد مرمت قرار گرفته است.
تیمچه بزرگ قم ــ در جبهه شمالی راسته بازار نو واقع شده، که از آخرین آثار سنتی و معماری دوران اسلامی در قم است، که توسط هنرمند برجسته (عصر ناصری) استاد حسن قمی در سال ۱۳۰۱هـ.ق طراحی و اجرا شد. بانی بنا مرحوم حاج آقا حسین طباطبایی قمی است. تیمچه بزرگ قم با دو در ورودی رو به راسته بازار شامل سه گنبد و دو نیم گنبد است، قسمت مرکزی آن با دهانه ۱۵ متر و ارتفاعی به همین اندازه در طول ۲۸ متر بدون ستون امتداد میابد. تیمچه در مجموع دارای ۲۰ حجره تحتانی و ۱۲ غرفه فوقانی است، معماری زیبا و مجلل، تجارت، تک کالای آن، جایگاه طراز اول و سکونت و آرامش از ویژگی های آن است.
مناره ی میدان کهنه ــ در داخل میدان کهنه مناره ای واقع است، که از نظر قدمت یکی از کهن ترین مناره های دوران اسلامی است. نخستین مناره عالم اسلام را ابودلف قاسم در زمان خلافت معتصم عباسی در سامرا بنا نهاد، دومین مناره در ۲۴۰ هـ.ق از طرف متوکل خلیفه عباسی با ارتفاع ۵۲ متر در کنار مسجد جامع سامرا شکل گرفت. به فاصله نیم قرن سومین مناره را مردم قم بنا کردند، این مناره در کنار مسجد ابوالصدیم با نقشه استوانه ای و با راه پله پیچ درونی ساخته شد، ارتفاع این مناره ۲۵ متر و قطر ان ۵/۳ متر است. این مناره به سال ۲۹۱ هـ.ق در دوره حکومت یحیی بن قاسم به خودیاری اعراب اشعری میان شهر کمیدان بنا نهاده شد، تا صدای موذن به هر دو شهر برسد. جدار این مناره اجری است، و فاقد هر نوع تزیینات میباشد، مناره در ۱۱۹۱هـ.ق بوسیله یکی از امرای زند مرمت گشت. این مناره سومین مناره جهان اسلام، و اولین مناره ایران و قم است، آیت الله فیض در راهروی این مناره مسجدی به طول ۲۱ متر و عرض ۱۲ متر ساخت، که به آن مسجد فیض گویند.
گورستان های شهر ــ نام گورستان، مالک، آدرس، مساحت به مترمربع:
1 ــ بقیع آیت اله گلپایگانی، جاده کاشان ۱۲۰۰۰۰
2 ــ وادی السلام خصوصی، بلوار امام موسی صدر ۸۸۷۰۰
3 ــ دارالسلام خصوصی، میدان الهادی ۴۴۸۰
4 ــ باغ جنت خصوصی، میدان الهادی- خ شهید دهقان ۱۵۰۰
5 ــ بهشت رضوان خصوصی، جنب دارالسلام – میدان الهای ۲۰۰۰
6 ــ باغ بهشت خصوصی، انتهای خیابان انقلاب ۱۰۰۰۰
7 ــ قبرستان نو خصوصی، خیابان اراک ۱۰۰۰۰
8 ــ شاهزاده احمد اوقاف، خیابان ۴۵متری ۱۵خرداد ۲۸۰۰
9 ــ شاهزاده سیدعلی اوقاف، فلکه جهاد-خ شاه سیدعلی ۸۰۰۰
10 ــ علی بن جعفر اوقاف، انتهای خیابان انقلاب ۳۳۵۰۰
11 ــ قبرستان نو اوقاف، خیابان اراک ۳۴۲۰۰
12 ــ شیخان اوقاف، میدان آستانه ۴۲۰۰
13 ــ شاهزاده ابراهیم اوقاف، خیابان شاهزاده ابراهیم ۱۱۲۰۰
14 ــ شاهزاده ابراهیم اوقاف، انتهای خیابان انقلاب ۵۰۰۰
15 ــ حرم مطهر اوقاف، میدان آستانه –
16 ــ شاهزاده احمدبن قاسم اوقاف، خیابان سمیه – میدان معلم ۲۸۰۰
17 ــ شاهزاده حمزه اوقاف، خیابان آیت اله طالقانی ۱۰۰۰
18 ــ ابوحسین اوقاف، خیابان اراک ۱۵۰۰
19 ــ شاهزاده جمال اوقاف، جاده اصفهان ۴۰۰۰
20 ــ چهل اختران اوقاف، خیابان آیت اله طالقانی ۶۰۰۰
21 ــ شاهزاده سیدسربخش اوقاف، خیابان آیت اله طالقانی ۲۵۰۰
22 ــ طیب و طاهر اوقاف، جاده حاجی آباد لکها ۵۰۰۰
23 ــ شاهزاده عبداله اوقاف، میدان دام ۳۵۰۰
24 ــ شش امام زاده اوقاف، جاده کوه سفید ۶۰۰۰
25 ــ شاهزاده محمد اوقاف، خیابان امامزاده ابراهیم ۱۰۰۰
26 ــ بهشت معصومه شهرداری قم، جاده قدیم تهران ۲۰۰۰۰۰۰
عکس تاریخی شهر قم، دهه ۱۳۱۰ خورشیدی، عکس های شماره ۱۲۳۰.
سبز= جنگل های شمال ایران، سفید= آسمان شفاف مرکز ایران، قرمز= سرخی فجر خلیج فارس
توجه: اگر وبلاگ به هر علت و اتفاق، مسدود، حذف یا از دسترس خارج شد، در جستجوها بنویسید: وبلاگ انوش راوید، یا، فهرست مقالات انوش راوید، سپس صفحه اول و یا جدید ترین لیست وبلاگ و عکسها و مطالب را بیابید. از نظرات شما عزیزان جهت پیشبرد اهداف ملی ایرانی در وبلاگم بهره می برم، همچنین کپی برداری از مقالات و استفاده از آنها با ذکر منبع یا بدون ذکر منبع، آزاد و باعث خوشحالی من است.