آثار تاریخی کشور عراق
پیش گفتار
در طول تاریخ کشور عراق کنونی پیوسته و وابسته به تاریخ ایران بود، تا اینکه در قرون جدید مدتی به اشغال عثمانی و سپس استعمار انگلیس قرار گرفت، ولی در همین مدت همچنان به هر صورت از نظر فرهنگی همچنان کم و بیش با ایران یکی بود. در این مقاله به بررسی آثار تاریخی غیر ایرانی کشور عراق می پردازم، و به مرور ادامه می دهم.
ــ عراق = اراق = اراک = ایران کوهستانی، جهت اطلاع بیشتر به معنی نام شهرها و روستاهای ایران مراجعه نمایید
نقشه تاریخی کشور عراق، عکس شماره 7741.
مجموعه آثار تاریخی سامرا
شهر سامرا در کرانه شرقی رود دجله، 120 کیلومتری شمال بغداد میان راه بغداد ـ تکریت، حد فاصل روستای کرخ فیروز یا کرخ یاجدّا در شمال، و قریه مطیره در جنوب، قرار دارد. در حال حاضر این شهر مرکز استان صلاح الدین است، که از شرق به استان تمیم (کرکوک)، از شمال به نینوا، از غرب به استان الانبار، و از جنوب به بغداد محدود می شود. جمعیت امروزه آن حدود 150 هزار نفر می باشد، و بدلیل نا آرامی های این دهه کشور عراق، جمعیت شهر رو به افزایش است. در متون تاریخی، این شهر با نام هایی چون: سامره، سامراء، سامراه، سُرّمن رأی، سرور من رأی، ساء من رأی، عسکر، زوراء، تیرهان و ناحیه مقدسه نامیده شده است.
سامراء مانند شهر های دیگر عراق، قدمت دیرینه ای دارد، برخی بنای آن را از زمان سلسله هخامنشیان می دانند، برخی نیز بنای شهر جدید را شاپور ذوالاکتاف دانسته اند. گویا شهر کهن سامرّا است، امروزه خرابه هاى این شهر در فاصله کوتاهى از شمال سامرّا نمایان است. از ویژگى هاى این شهر خیابان کشى هاى منظم و مستقیمى است، که نمونه آن در شهر های دوران ساسانی دیده می شود، و در عراق کمتر یافت مى شود. به گفته یاقوت حموی، سامراء را سام بن نوح ساخته است، و شاید وجه تسمیه آن به سامرا نیز همین باشد، واژه پارسی سام راه یعنی راه عبور و مرور سام فرزند نوح، و یا سام را یعنی شهری که برای سام ساخته شده است. برخی گفته اند شاید شام راه بود، یعنی راهِ شام، زیرا در گذشته اگر کسی قصد سفر به شام داشت، باید از عراق، بغداد و سامرا عبور می کرد. برخی نیز سامرا را نامی آرامی دانسته اند، که در متون کهن رومی سومرا نوشته شده است. در شاهنشاهی ساسانیان، این منطقه التیرهان نام داشت، و زیر سلطه ایران بود، و مردم آن به پرداخت مالیات به پادشاهان ایرانی ناچار بودند. مورخان یکی از دلایل وجه تسمیه آن به ساءمره (محل حساب) را همین موضوع دانسته اند.
ــ سامرا = سومرا = سو = قرمز + مرا = تپه، بلندی، در کل می شود تپه قرمز، بلند قرمز.
در این شهر گورستانی کاوش شده، که قدمت آن به هزاره دوم خورشیدی ایرانی می رسد، که وجود تمدن کهن شهر نشینی را ثابت می کند. در حفاریها آثاری بدست آمده، که نشان می دهد در دوران حکومت اشکانیان، سامراء از مراکز تمدن بوده است. در دوران شاهنشاهی ساسانیان، به لحاظ موقعیت مناسب آب و هوایی، همواره مورد توجه پادشاهان ایران بود، و بنا های با شکوهی ساختند، که امروزه بقایای برخی از آن ها باقی است. با تسلط رومیان بر این منطقه مردم آن به مسیحیت گرویدند، و به دنبال جنگ های ایران و روم، این شهر دچار آسیب های کلی شد. سامراء همراه دیگر شهر های عراق در سال 14 هـ، ق بدست مسلمانان افتاد. از این هنگام تا پایان قرن دوم هجری تنها یک دیر در سامراء وجود داشت. البته برخی از خلیفه های اسلامی از جمله منصور و هارون کوشیدند آن را آباد کنند، و حتی هارون قصری اطراف آن ساخت و کانالی در آن حفر کرد. از آن هنگام تا دوران معتصم (قرن سوم هجری)، از سامراء سخنی در منابع نیست تا آن که خلیفه به احیاء و تجدید بنای این شهر پرداخت. در 221 قمری معتصم در آن شهر قصری ساخت، و آن را به غلام خود اشناس بخشید.
از آن زمان پایتخت خلافت عباسی بین 221 تا 276 قمری به سامراء انتقال یافت، این شهر در دوره معتصم بسیار آبادان شد، و به اوج شکوفایی و جلال خویش رسید. معتصم دیوار بزرگ و ضخیمی از آجر پیرامون آن و قصری برای سکونت خود ساخت، و در کنار آن بازار، کاروان سرا و مسجد برپا کرد، و هر یک از سردارانش را دستور داد تا عمارتی بنا کنند. در دو سمت رود هر یک از خلیفه ها کاخ ها و بنا های زیبایی ساختند، کاخ های متصل به شهر تا هفت فرسنگ در امتداد رودخانه جای داشتند. در سمت غرب دجله هم کاخ ها و بنا های زیادی ساخته شد. هر یک از خلیفه ها پول های هنگفتی، که عمدتاً افسانه آمیز است، در ایجاد کاخ ها و گردش گاه ها صرف می کردند. سامراء هنگام مرگ معتصم به اندازه ای باشکوه و آباد بود، که با بغداد پهلو می زد. واثق و متوکل، فرزندان معتصم، نیز در آبادانی آن کوشیدند. هزینه هایی که صرف آبادانی این پایتخت شده به دویست میلیون درهم می رسید.
* مدت 59 سال، 220 – 279 هـ، هشت نفر از خلفای عباسی در سامرا بودند: 1 – معتصم 218 – 227 هـ، 2 – واثق 227 – 232 هـ، 3 – متوکل 232 – 247 هـ، 4 – منتصر 247 – 248 هـ، 5 – مستعین 248 – 252 هـ، 6 – معتز 252 – 255 هـ، 7 – مهتدی 255 – 256 هـ، 8 – معتمد 256 – 279 هـ. در این سال‌ها، سامرا همواره دستخوش درگیری های داخلی و جریان های سیاسی بود، اما این خلیفه ها در آبادانی و شکوفایی سامرا کمی سهم داشتند.
معتضد بالله شانزدهمین خلیفه عباسی سامراء را رها کرد، و دوباره به بغداد برگشت، و پایتخت خلافت اسلامی را به بغداد انتقال داد. از این زمان بود که شهر دچار ویرانی و تخریب شد، متوکل مسجد جامع و مناره ملویه ای در سامرا بنا کرد، و شهر موقعیت ویژه ای یافت، به خصوص که این خلیفه تلاش زیادی در آباد کردن شهر و ساختن قصرها انجام داد. از هنگام انتقال خلافت به بغداد تا عصر حاضر، در منابع از سامرا سخن چندانی نیست، اما براساس گفته های سیاحان زمان پادشاهی قاجار، این شهر دارای سه دروازه بود، یکی دروازه بغداد، دیگری دروازه شریعه (جایی که مردم از شط می توانند آب بردارند)، و سومی دروازه قاعد که نام قبیله ای از عرب بود. ادیب الملک از کسانی است که در دوره قاجار این شهر را دیده و چنین می ستاید: هوای سامره چون بهشت است و خاکش عنبر سرشت. اکثر از سنگ ریزه هایش سلیمانی است و سبز و زرد و مرجانی، زیرا که از کثرت خوش هوا در آن دشت باصفا، سنگش بدان طریق مصفا شود. محمد شاه هندی، از پادشاهان هند، در این شهر قلعه ای مستحکم با دیوار هایی استوار و بلند از گچ و آجر ساخت و برج های بسیار محکمی در اطرافش قرار داد. البته چندین قلعه در این زمان هم چنان پابرجا بوده است.
* قصر های دوران های از کتاب تاریخی سامرا، که اکنون آثاری از بعضی آنها باقی است:
1 – قصر الاحمدیّه، کاخ ویژة پسر متوکّل، ابوالعباس احمد معتمد.
2 – قصر الاشناس، در غرب سامرای قدیم و در شمال سامرای امروز واقع، و کاخ مخصوص اشناس ترک، یکی از سرلشگران عبّاسی بوده است.
3 – قصر البدیع، کاخی بزرگ و بلند که از فرط زیبایی به آن بدیع می گفتند.
4 – قصر البرج، قصری که متوکّل برای تأسیس آن ده میلیون درهم، از بیت المال مسلمانان احتکار و اتلاف کرد.
5 – قصر بزکوار یا بلکوار، کاخ مخصوص معتز پسر دیگر متوکّل.
6 – قصر البهو، کاخی که برای ساخت آن، 25 میلیون درهم از طرف متوکل پرداخته شد.
7 – قصر التلّ، برای ساخت این کاخ خلیفه پنج میلیون درهم از کیسة بیت المال پرداخت کرد، این قصر را که تلّ العلیق و تلّ المخالی نیز می نامند، حدیثی است بس دلکش و معروف که به حدیث التلّ و حدیث تلّ المخالی مشهور است.
8 – قصر الجعفرى، متوکّل این کاخ را در نزدیکى سامرّاى قدیم ساخت، در جایى که به آن ماحوزه مى گفتند و در کنار این کاخ شهرى را بنا نهاد که به آن متوکّلیه گویند، بالاخره در همان کاخ نیز کشته شد و قصرش قبرش گشت.
9 – قصر الجصّ، همان قصرى که در جلو آن ابومنصور بختیار، پنجمین حاکم از حکام آل بویه را پس از دستگیرى کشتند.
10 – قصر الجوسق، متوکّل براى ساخت این کوشک نیز پانصد هزاردرهم از بیت المال اختصاص داده بود.
11 – قصر الحیر، این کاخ نیز یکى دیگر از عشرتکده هاى متوکّل بود، که براى تاءسیس آن چهار هزار درهم مصرف شده بود.
12 – قصر حمران، کاخى بوده نزدیک قصر معشوق در سامرّا. یاقوت حموی: قصر حمران دربادیه بین عقبه وقاع در مسیر واقع شده است تعداد اندکی از حاجیان در رفتن به سفر حج از این مکان قدم می گذرند…. ربیعه بن مقروم ضبی می گوید: … قصر حمران نیز دیهى نزدیک معشوق در باختر سامرا است میان آنجا و تکریت یک مرحله راه است. حمران، نیز نام آبى است در سرزمین رباب که مالک پسر ریب مازنى و دوست او که ابو حردب خوانده مى شد مالک آن بودند…
13 – قصر الخاقانى، قصرى که با نام خاقان عرطوج یکى از سرداران بنام عباسى نامیده شده و به جوسق خاقانى نیز معروف است.
14 – قصر الشاه، یا کاخ شاه.
15 – قصر شبداز، یا شبدیز، یکى دیگر از کاخ هاى متوکّل در سامرّا.
16 – قصر الصبح، متوکّل براى ساخت این کاخ نیز پنج میلیون از کیسه گشاد خلافت پرداخت تا عشرتکده اى دیگر براى خودش ساخت.
17 – قصر العمرى، کاخ عمر بن فرج والى مدینه از طرف معتصم و متوکّل.
18 – قصر العروس، با سى میلیون درهم که از بیت المال حرام شد ساخته شد.
19 – قصر العاشق، یا قصر معشوق که به هر دو نام معروف است و بقایاى آن هنوز هم در سامرّا دیده مى شود.
20 – قصر الغریب، عمارتى دیگر در سامرّا که متوکّل ده میلیون از بیت المال را به خاطر آن حرام کرد.
21 – قصر الغرد، کوشکى که متوکّل در کنار دجله ساخت.
22 – قصر القلائد، که قبة المنطقه نیز نامیده شده است.
23 – قصر الکویر، کاخى در ساحل دجله در مقابل قصر عاشق.
24 – قصر اللؤ لؤ، یکى دیگر از کاخ هاى متوکّل که پنج میلیون درهم نیز براى آن حرام کرده بود.
25 – قصر المختار، متوکّل براى ساخت این کاخ نیز پنج میلیون درهم از بیت المال را حرام کرد.
26 – قصر المتوکّلیه، در شهر متوکّلیه سامرّا و در کنار کاخ جعفرى.
27 – قصر المطیره، یا کاخ افشین.
28 – قصر المحمدیه، این کاخ را متوکّل براى پسرش محمد ساخته بود.
29 – قصر المحدث. 30 – قصر الوحید. 31 – قصر الهارونى. 32 – قصر ایتاخ. 33 – قصر وصیف. ده ها قصر دیگر نیز در سامرّا ساخته شده بود، که هر یک مخصوص یکى از دولتمردان و سرداران عباسى بود.
قبل از ظهور دین اسلام سامرّا نزد پیروان حضرت عیسى مسیح هم مقدس بود، و جاى جاى آن دیار معابد و کنشت ها و صومعه ها وجود داشت، که امروزه جزء آثار باستانى سامرّا محسوب مى شوند. نویسنده موسوعة العتبات المقدسة، در فصل اول از کتابش (ج 12، ویژه سامرّا)، از هر یک به تفصیل و تطویل نوشته، تنها نام آنها اشاره مى نویسم:
1 – دیر سامرّا، 2 – دیر مرمارى، 3 – دیر سوسى، 4 – دیر باشهرا، 5 – دیر عبدون، 6 – دیر عبّاغى، 7 – دیر العذارى، 8 – دیر العلث، 9 – دیر عمر نصر، 10 – دیر مرماجرجس.
عکس آثار باقی مانده یک قصر سامرایی، بیشتر آنها برابر با بنا های خیره کننده حیره ساخته شده، و تزئینات و نور پردازی بخوبی انجام شده است. عکس شماره 5831.
قصر معشوق، در بخش غربی رود دجله و در فاصله 15 کیلومتری سامره است، در سال 263 هجری برابر با 876 میلادی ساخته شده است. ساختمان خوب و منظره و چشم انداز عالی دارد، معتمد آنرا قصر معشوق نام نهاد، و ابن جیره و ابن بطوطه این موضوع را تأیید کرده اند. مردم در قرن های بعدی آنرا عاشق نامیدند. این قصر بدلیل برج های پهن که دارد دژهم نامیده می شود، 16 برج که از داخل بخاطر فرو ریختگی سقف اتاقها درهم شده اند. قصر در زمین مستطیل شکل بر سکویی بلند بنا شده، و دور تا دور آن دیوار های بلند، بعرض بیش از دو نیم متر و ارتفاع بیست متر است. ورودی قصر در شمال شرقی بشکل شیب دار، و با آجر و کج ساخته شده است، شیب آن تا رسیدن به اتاق های قصر ادامه دارد. یکی از اتاقها سالن ارش با مجموعه ای از اتاقها است، که مخصوص خدمه و گاردها بوده، حمام و سرویس های بهداشتی در آن قرار دارد. در این قصر لوله هایی یافت شده که برای تصفیه آب بکار می رفته، دور تا دور قصر خندق هایی است، که آب مورد نیاز قصر و ساکنان را تأمین می کرده. زمانیکه پایگاه خلافت عباسی به بغداد منتقل شد، این قصر متروکه نماند و بعنوان پادگان نظامی استفاده شد، و بنا های دیگر به آن اضافه گردید. آثار برجسته سامرا به قصر ها و بنا های عالی ختم نمی شود، جوانان با هوش متخصص ایران، باید آنها را هم در تحقیق و تحلیل های خود در نظر بگیرند.
عکس قصر معشوق عکس شماره 5832.
گنبد مادر، گنبدی هشت گوش و آجری، که در سمت غربی رود دجله، و بر تپه ای بنا شده است، فاصله آن تا قصر معشوق یک و نیم کیلومتر می باشد. این گنبد به دستور مادر خلیفه معتضد، بمنظور دستگاه او ساخته شده است، در زیر آن خلیفه ممتد و خلیفه مقتدی دفن شده اند.
برج فانوس عباسی، در ده کیلومتری سامرا به ارتفاع دوازه متر، جهت هدایت کشتیها از دجله بسمت رودخانه قاتور بنا شده است. خلیفه متوکل یک طبقه آجری به آن افزود، و آنرا با گچ تزئین نمود، امروزه فقط اثری از آن برج باقی مانده است.
عکس تپه باستانی سوان، عکس شماره 5833.
تپه سوان، یکی از قدیمی ترین آثار کهن سامرا است، و وجود اولین انسان های شهر نشین را نشان می دهد، این تپه در سمت شرقی دجله و در فاصله 10 کیلومتری سامرا است. حفاریها نشان از وجود دهکده ای پیشرفته دارد، که به عصر حجر در نیمه دوم هزاره شش ق.م، مربوط است. این دهکده خندق های دو جداره دفاعی داشته، که ورودی آنها بمنظور اشکال دفاعی منهی شکل بوده است. ساختمان های این دهکده بزرگ بوده و بعضی معبد و بعضی محل کار و انبار و خانه ها بوده اند، بین ساختمانها خیابان های اصلی و فرعی وجود دارد. از کانال های خاک رس برای تصفیه آب استفاده می شد، ساکنان سوان جایگاه اجتماعی اقتصادی خوبی داشتند، کشاورزی و صید و دامداری می کردند. زیر ساختمان ها قبر های زیادی یافت شده، کودکان در کوزه های مرمری یا گلی یا در سبد های پیچیده شده از قیر، و بزرگترها در گودال های بیضی شکل در حالت پیچیده دفن می شدند. تکه های سفال مرمر یا گلی و گچی از مهمترین آثار کشف شده این محل است، که بر آنها اشکال تزئینی هندسی و حیوانی یا گیاهی دیده می شود. مجسمه هایی از گچ و گل یافت شده، مهره ها و اسلحه های مسی و لوازم سنگی بزرگ و لوازم کشاورزی، و آثار زیر خاکی ماقبل از تاریخ مختلف بدست آمده است.
عکس گنبد مادر و برج فانوس عباسی، عکس شماره 5834.
بسیاری از نوشته های تاریخی را، تا سند های مشابه باستان شناسی از آنها را مشاهده نکرده باشم، بعنوان منبع موثق تاریخی نمی دانم، و از ذکر آنها خود داری می کنم. مثلاً مطلبی را در کتابی یا نشریه ای، از تاریخ ابن خلدون نوشته اند، ولی این منبع یا هر یک از کتاب تاریخی به تنهایی نمی تواند منبع موثق تاریخی باشند، به ده ها دلیل، منجمله یک کتاب تاریخی که چند صد سال پیش نوشته شده، ذکر نکرده منبعش از چند صد سال پیشتر از آن چه بوده و چه هست. بطور کلی کتاب های تاریخی به تنهایی نمی توانند، منبع موثق تاریخی حساب شوند، مگر اینکه اسناد و آثار بجا مانده یا زیر خاکی های تاریخی، آنرا به نوعی کامل و یا پیوسته کند.
برای مطلب تاریخ سامرا کتاب های زیادی خواندم، بسیار دیدم نوشته بودند، که غلامان ترک در زمان خلفای اسلامی به فرماندهی رسیده بودند، و در خیانت و جنایت در حق مردم و حکام هر کاری از دستشان بر می آمد می کردند. این گونه نوشته ها از نظر قوانین جزایی قرون جدید، نشر اکاذیب بی سند محسوب می شود، مثلاً اگر در جایی نوشته شود، مردم چلاسر و جل چنین می کردند، بلافاصله نویسنده را بدادگاه جزایی می کشانیم. بسیاری از این قبیل نوشته های تاریخی را، هیچ منبع واقعی تاریخی و باستان شناسی تأیید نمی کند، و در ضمن از نظر تاریخ اجتماعی نیز مشکوک می باشند، بهمین جهت از ذکر این گونه مطالب خود داری می کنم. در ضمن کتاب های خطی تاریخی، که موضوعها را بدون سند واقعی مطرح می کنند، کتابی طایفه ای و مسلکی می پندارم، و با دید اینکه ممکن است همه مطالب آن اینگونه باشد می بینم. جهت اطلاع بیشتر به دروغ نامه هایی بنام کتاب تاریخ مراجعه نمایید.
عکس مقبره تاریخی سردابی، عکس شماره 4024 ، این مقبره ها در ایران و عراق کم نیستند، تعدادی از آنها جولانگاه جانوران شده اند. در این عکس انبوه خفاشها دیده می شود، در نهایت فضله آنها باعث تخریب کامل آرامگاه خواهد شد. سومریها و ایلامیها با چه نیتی مردگان یا اجداد باستانی ما را در اینجاها گذاشتند، مرده ها هم چند هزار سال آرامش داشتند، تا اینکه در این چند دهه گذشته کشف شدند، اشیا را بردند، و جایش را اینگونه کردند. ادامه دارد…
توجه: اگر وبسایت به هر علت و اتفاق، مسدود، حذف یا از دسترس خارج شد، در جستجوها بنویسید: انوش راوید، یا، فهرست مقالات انوش راوید، سپس صفحه اول و یا جدید ترین لیست وبسایت و عکسها و مطالب را بیابید. از نظرات شما عزیزان جهت پیشبرد اهداف ملی ایرانی در وبسایت بهره می برم، همچنین کپی برداری از مقالات و استفاده از آنها با ذکر منبع یا بدون ذکر منبع، آزاد و باعث خوشحالی من است.