تاریخ و جغرافیای آب انبارهای ایران
یکی از مهمترین موضوعها برای پیگیری های تاریخی و گردشگری بومی، آب انبار های تاریخی ایران است. همه می دانیم ایران سرزمین کم آبی است، امروزه هم با این مشکل رو برو هستیم، در گذشته برای مبارزه با کم آبی، ضمن ایجاد قنات و کاریز، آب انبار هم درست می کردند، که برای مصرف روز های کم باران، و یا بهره برداری روزانه تمام سال از آن بود. در گذشته بخوبی می دانستند، که نباید با درست کردن سد، دریاچه رو باز بزرگ مصنوعی ایجاد کرد، و آنرا در معرض تابش و گرما و بخار شدن قرار داد، که در نهایت از بین رفتن منابع آبی خواهد بود.
تصویر آب انبار جنوبی، عکس شماره ۳۳۷۵.
تصویر لوگو ایران را بدرستی بشناسید، عکس شماره ۱۶۱۷.
تاریخ و جغرافیای آب انبارهای ایران
آب انبار در مقابل سد
از نیمه دوم قرن ۲۰ با ورود پول فراوان نفت، و درست ندانستن از تاریخ و جغرافیای سرزمینی، سد سازی در ایران آغاز، و آب انبار های مهم تاریخی فراموش شد. با سد سازی پول خوبی از بودجه کشور صرف می شد، و عده ای راضی می شدند، ولی آب انبار مخارج کمتری داشت. با وجود آب انبار مردم مجبور به صرفه جویی در مصرف آب بودند، ولی با وجود سد مصرف زیادتر تشویق می شد، و درآمد بیشتری هم برای عده ای داشت. آنها که سد می ساختند، هرگز و هرگز در فکر گرد آوری داده های تاریخی و جغرافیایی ایران نبودند، چون سر در نمی آوردند، و نمی دانستند که بدون دانش تاریخ و جغرافیایی یک سرزمین، نمی توان هیچ چیز را انجام داد، و خود بخود همه کارها خراب می شود، و منابع مالی و غیره یک کشور از بین می برد.
عکس سد پانزده خرداد، از اینترنت در ۱۳۸۸ ، عکس شماره ۲۲۰۹. این سد که نمونه هایی از آن در ایران زیاد وجود دارد، با عمق کم و گستردگی خود، باعث تبخیر زیاد آب با ارزش می شوند، و آب ورودی که کمی املاح دارد، با جمع شدن در پشت سد، و تبخیر آب، آب باقی مانده دارای املاح زیادی می شود، و غیر قابل استفاده برای هر کاری است.
عکس تاریخی آب آوردن از آب انبار، در ضلع غربی میدان گنجعلیخان شهر کرمان استان تاریخی کرمان، در میانه راسته مسگرها، آب انبار علی مردان خان قرار دارد، او پسر گنج علی خان بوده است، عکس شماره ۵۷۳۴.
بعلت فقدان لوله کشی آب تا سال ۱۳۲۰ خورشیدی در ایران، در بسیاری از شهرها، مصرف روزانه آب از آب انبارها بود، زنان و دختران جوان مشتریان پرو پا قرص آب انبارها بودند، مشغله پدران و گرفتاری های مادران، موجب می شد وظیفه آب آوردن بعهده دختران جوان باشد. آنها به دختران کوزه بدوش معروف بودند، فرزندان تاریخی ایران، از نوجوانی در فعالیت های خانوادگی شرکت مفید داشتند، و هیچ کدام صرفاً مصرف کننده نبودند.
مهم: آنهایی که در دروغ های تاریخ، همه را حمله کننده به ایران و پیروز دانسته اند، اصلاً درکی از جغرافیای تاریخی ایران نداشتند، و فکر می کردند همین جوری الکی سپاه چند ده و چند صد هزار نفره می تواند در بیابان های خشک و کم آب ایران حرکت کند، و پیروز رزم و بزم جغرافیایی طبیعی ایران شود. جالب تر تاریخ دان های ایرانی هستند، که طوطی گونه پرت و پلا های دروغ تاریخ را بدون درک از سرزمینی، که در آن هستند تکرار می کنند، شاید هم مزدور و از اینجا باشند.
تاریخ و جغرافیای آب انبارهای ایران
آب انبار های تاریخی ایران
هزاران سال در اکثر نقاط ایران بزرگ، برای ذخیره و تصفیه آب آشامیدنی، و مصرفی از آب انبارهای سر پوشیده استفاده میکردند. در هر شهر و محله ای، چندین آب انبار که بشکل گنبد بزرگی وجود داشت و نمایان بود. عمق و عظمت آنها که مانند حوضچه تر سیب، مثل ته نشینی فعلی در تصفیه خانه های آب بود، به جمعیت و موقعیت محلی بستگی داشت. هر سال آنها را لایروبی و تعمیر می کردند، و درب های ورودی آنرا بطور کامل، با مصالح خوب مسدود مینمودند. وقتی باران می بارید، با رگبار های اول و دوم می گذاشتند، زمین کاملا شسته شود، و سپس آب باران را روانه این آب انبارها می کردند، وقتی پر میشدند مقداری آهک به آب می زدند، و سپس مانند خمره دوباره کلیه ورودیها را مسدود می کردند. وقت نیاز در حضور حاکم یا امین او بترتیب، مصرف درب آنها را باز می نمودند، و با کمی ضد عفونی توسط آهک، مردم پاک و تمیز سرزمین ایران عزیز، رایگان آب سرد و گوارا را با کمال امساک مصرف میکردند.
عکس تاریخی آب انبار حدود ۱۳۵۰ خورشیدی، عکس شماره ۱۱۰۴.
بنا به شرایط آب و هوایی هر ولایت، آب انبار می ساختند، بیشتر آب انبار های تاریخی ایران، دارای سقف و بادگیر ها و هواکش ها بودند، و با این وسیله آب آن خنک می ماند، و تبخیر نمی شد. در ضمن بدنه آنها را نیز با ساروج می ساختند، تا از نفوذ و نشت آب جلوگیری شود. بنا به مورد نیاز آب آنها مصرف می شد، و تقریباً هر سال تعمیر می شدند.
تاریخ و جغرافیای آب انبارهای ایران
تعریف بنایی آب انبار
از "هنر معماری ایران" اینترنت
آب انبار حوض و یا استخر سرپوشیده ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیر زمین ساخته می‌شود. در مناطق کم آب و کویری آب انبار را از آب باران و یا جویبار های فصلی پر می‌کنند. آب معمولاً در زمستان ذخیره شده، و در تابستان به کار می‌رود. آب انبارها از جمله تأسیسات وابسته به قنات ها و کاریزها هستند.
نحوه ساخت آب انبار، تصفیه و عایق بندی آن، با اصول مهندسی و علمی مطابقت دارد. برای تصفیه از روش های فیزیکی و شیمیایی استفاده می‌شود. ته نشین شدن مواد زاید، اضافه کردن حجم مشخصی از نمک به منظور تجزیه آن و میکروب کشی توسط کلر آزاد شده، استفاده از ترکیبات آهکی جهت گندزدایی، و استفاده از کیسه های زغال به منظور بو گیری از جمله این روش‌ها است.
از معروفترین آب انبارها، آب انبار شش بادگیری، و آب انبار تکیه امیر چقماق در شهر یزد ایران است، در شهر گناباد نیز آب انبار های عظیمی وجود داشته است، که حداقل سه مورد آنها در توسعه شهری تخریب شده است. آب انبار مرکز گناباد در خیابان شریعت سابق تا سال ۱۳۶۳ شمسی فعال و مورد بهره برداری مردم بود. در زمستان آب برف و یخ را روانه این آب انبار میکردند، و در تابستان آب سرد و خنک می‌نوشیدند، به این آب انبار یخچال خانه هم می‌گفتند.
تاریخچه آب انبار ــ انبارهای ذخیره آب در آغاز گودالهایی بود، که خود به خود از آب باران و سیلابها پر می‌شد، به تدریج بشر خود به انبار کردن آب در این گودالها پرداخت، و سرانجام به ایجاد انبارهای آب در جا های مورد نیاز خویش دست یافت. با پیشرفت تمدن روش های ذخیره آب نیز تکامل پیدا نمود، در تمدن های ایران، مصر و بین‌النهرین آب را در آب‌انبار های سر پوشیده غیر قابل نفوذ، که از تبخیر شدن آب و آلودگی آن جلوگیری می‌کرد، ذخیره میکردند. در کشور های یونان و روم نیز از این شیوه برای ذخیره آب استفاده می‌شد، و تاریخ ایجاد برخی آب‌انبارها در فلسطین به دوران نَبَطیان باز می‌گردد. یکی از کهن ترین نمونه های آب انبار در ایران و در کنار محوطه چُغازَنبیل، مربوط به هزاره ۲ق‌م و دوران شکوفایی تمدن ایلام است، ولی این اندازه اطلاعات و مدارک برای بررسی دقیق مصالح، ابزارها، سبک و روش های معماری آب‌انبارها در این روزگاران کافی نیست.
شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک ایران، بخش عمده ای از کشور، تاثیر ژرف و بنیادی در خلق پدیده های گوناگون معماری این سرزمین گذاشته است. ریزش های آسمانی در ایران، به جز ناحیه شمالی و سواحل دریای مازندران، در بقیه نواحی بسیار کم است. به همین دلیل، از دیرباز در بیشتر دشت های وسیع ایران، برای دسترسی به آب، تلاش چشمگیری صورت گرفته، و ایرانیان با بهره جستن از تمامی توانایی های خود، ده‌ها کیلومتر قنات حفر کرده اند. آنها در کنار ساخت قنات‌ها و سدها، به ذخیره سازی آب های فراوان زمستانی برای به مصرف رساندن آنها در فصل های گرم سال نیز توجه داشته اند، و برای تحقق این مساله، «آب‌انبار» را بنیان گذاشته اند.
آب‌انبارها علاوه بر نقش مهمی که در زندگی روزمره مردم داشته اند، از موقعیت خاصی نیز در فرهنگ و اعتقادات مردم این سرزمین، بهره مند بوده اند. پیوند میان آب و آیین های مذهبی، در دوران بعد از اسلام نیز در ایران ادامه یافت، به گونه ای که نیایشگاه های آناهید، جای خود را به مصلی های شکوهمند خارج از شهر داد. آب انبارها در بافت شهر های حاشیه کویر، مرکز بسیاری از آبادی‌ها و شهرک‌ها و محله‌ها بوده‌اند، و در بسیاری از محله‌ها بزرگترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار می‌روند.
فن ساختمان و شیوه معماری در ساختمان آب‌انبارها دارای اعتبار خاصی است، چرا که سازندگان این واحدها با دقت و نکته‌سنجی بسیار، به مسایل عمده ای چون میزان فشار آب بر کف و سطح آب انبار، مساله اندود داخل بنا، تهویه، تصفیه و جلوگیری از آلودگی آب، توجه کامل داشته‌اند. هنر تزیین نمای خارجی این آب‌انبارها، به خصوص سردر ورودی آنها و در برخی از موارد، انتخاب اشعار جالبی برای کتیبه بالای سردر، همگی نشان دهنده آن است، که این بناها با بسیاری از ویژگی‌ها و روحیات ساکنان پیرامون خود، ارتباط نزدیک و مستحکمی داشته اند.
ماکسیم سیرو احتمال می‌دهد که آب‌انبار های استوانه ای و ستون دار از نواحی مجاور مدیترانه از طریق اسیران جنگی، که در زمان ساسانیان به دست پادشاهان ایران اسیر می‌گردیدند، اقتباس شده باشد. در دوران حکومت اسلامی تأکید بر مسائل مربوط به بهداشت و طهارت باعث گردید، که ساختن مخازن آب (حوض، آب انبار، خزینه حمامها) به عنوان یک عنصر اساسی در زندگی مسلمانان در مساجد یا در کنار و نزدیک آنها بیش از پیش متداول گردد. با تکامل و توسعه کشاورزی و تجارت در این دوران، ساختن آب انبارها در روستاها و در مسیر جاده های کاروان‌رو گسترش یابد. همزمان با توسعه اسلام در کشور های مختلف و گسترش مبادلات فرهنگی، فنون ساختمانی تکامل بسیار یافت.
ساختن مخازن استوانه‌ای شکل در این دوران، به علت پایین بودن نسبی هزینه ساختمان و مقاومت بیشتر بدنه آن، در مقابل فشار آب در ایران رایج شد. شاید تکنیک ساختن گنبد های دورچین به صورت کروی یا مخروطی نیز از همین دوران و به همین علت در معماری ایران ظاهر شده باشد. در این دوران با پدید آمدن شهرها و محله های جدید، آب‌انبارها به‌سان عناصر مرکزیت دهنده در کنار مساجد، مدارس، بازارها و کاخ های دولتی قرار گرفت. نکته دیگری که از نظر تحول طرح های معماری آب‌انبارها قابل ذکر است، ساختن مخازن ستون‌دار به شیوه مغرب زمین برای بالا بردن ظرفیت نگهداری آب در آنها بوده است، پیدایش این فنون در معماری ایران نیز به دلیل نیاز به ایجاد فضا های وسیع برای اجتماع مردم در یک محل برای عبادت بوده است.
ساختن آب انبارهای ستون‌دار امکان می‌داد، که از طاق های کوتاه برای پوشش مخازن استفاده شود، و در نتیجه سقف مخزن همکف زمین قرار گیرد، و ایجاد بنای دیگری بر روی آن ممکن گردد. در این دوران به تدریج آب‌انبارها به صورت جزئی از یک مجموعه معماری به هم‌پیوسته در آمد، و معمولاً در کنار و همراه با مساجد و مدارس ساخته می‌شد.
نقش حیاتی آب‌انبارها در بافت شهرها، به ویژه در شهر های حاشیه کویر و منطقه های کم‌آب ایران، و تکامل طرح و شیوه ساختمان و بُعد هنری و تزییناتی آنها (به ویژه در سردرها و کتیبه های الحاقی) در دوران اسلامی چنان چشمگیر است، که می‌توان برخی از نمونه های این پدیده معماری را از لحاظ ارزش های هنری، فرهنگی، فنی و تاریخی همسنگ برخی مساجد بزرگ، کوشکها، مقابر و دیگر آثار هنر معماری ایران اسلامی معرفی کرد، و در بسیاری جاها بزرگترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار آورد، زیرا دیگر بنا های همگانی این نقاط در برابر آنها نمودی ندارد.
یکی از کهن ترین نمونه های آب‌انبار های طاقدار «حوض عضدی» است، که به فرمان عضدالدوله دیلمی (۹۴۴ـ۹۸۹م) در اصطخر فارس ساخته شد. به گفته ابن بلخی: «عضدالدوله به ریختگری روی آن دره برآورد مانند سدی عظیم و اندرون آن به صهروج (ساروج) و موم و روغن و… و بعد ماکی کرباس و قیر چند لابرلا در آن گرفتند و اِحکامی کردند کی از آن معظم‌تر نباشد… عمق آن هفده پایه است کی چون یک سال هزار مرد از آن آب خورند یک ۱ ایه کم شود و در میان حوض بیست ستون کرده‌اند از سنگ و صهروج و بر سر آن سقف حوض پوشیده ».
از این تاریخ تا دوره صفویان (۱۵۰۱ـ۱۷۲۳ م ) و پس از آنکه ساختن آب انبار به عنوان کاری پسندیده توسط شاهان و فرمانروایان و نیکوکاران متداول گردد، به نمونه هایی چند از آب‌انبارها که تاریخ بنای آنها مشخص است بر می‌خوریم : 1- در شهر مَرو در نزدیک مقبره محمد بن زید، آب‌انباری مربوط به سده های ۵ و ۶ق یا ۱۱ و ۱۲م کشف شده است، که مخزنی استوانه‌ای به قطر ۱/۶ متر دارد، و ظاهراً با دو منفذ پنجره مانند تهویه می‌شده است. پوشش آن به جای نمانده یا شاید اصلاً پوششی نداشته است؛ 2- آب‌انبار نزدیک رباط تحملج با گنبدی به قطر ۱۷ متر و ارتفاع ۸ متر و گنجایش ۱۵۰۰۰۰ لیتر، که از مقایسه آجر های آن می‌توان آن را متعلق به همین سده‌ها دانست، 3- مصنعه‌ای در یزد که در زمان شاه شجاع (۷۶۵ـ۷۸۶ق یا ۱۳۶۴ـ۱۳۸۴م) همچنان آباد و مورد استفاده اهالی و کاروانیان بوده است، 4- حوض زَمْزَم در گازرگاه هرات که ظاهراً به فرمان شاهرخ پسر تیمور (۸۰۷ ـ۸۵۰ق یا ۱۴۰۴ـ۱۴۴۶م) ساخته شده؛ 5- تاریخ جدید یزد از آب‌انباری با تاریخ ۸۴۵ق یا ۱۴۴۱م و آب‌انباری دیگر با تاریخ ۸۵۴ق یا ۱۴۵۰م ذکری به میان آورده است؛ 6- آب‌انبار جنک در پشت مسجد جامع یزد متعلق به ۸۷۸ق یا ۱۴۷۳م.
تصویر آب انبار شش بادگیر یزد، عکس شماره ۲۲۰۷.
به استثنای چند نمونه قدیمی دیگر، بیشتر آب‌انبار های موجود در ایران مربوط به سده های ۱۰ و ۱۱ ق یا ۱۶ و ۱۷ م، و سده های بعدتر است. در میان این آب‌انبارها برخی از ارزش والای معماری و هنری خاصی برخوردارند، مانند آب‌انبار حاج کاظم در محله مغلاوک قزوین با گنجایش ۳۸۶۴۰۰۰ لیتر آب ، ۴۰ پله، 2 هواکش، سردری زیبا با قوس جناغی بلند، طاقنما های متعدد و تزیینات کاشی با طرح های هندسی و خط بنایی (مَعْقِلی) و دیگر ویژگی های هنری. اخیراً برای حفظ و نیز به نمایش نهادن این نوع آب‌انبارها در داخل شهرها، از آنها به عنوان سالن غذاخوری (آب‌انبار سیداسماعیل در تهران)، چایخانه، تئاتر و موزه (تعدادی از آب‌انبارهای بندرعباس) استفاده می‌شود.
دلایل وجودی آب انبارها ــ دلایل جمع‌آوری و نگهداری آب در آب‌انبارها را می‌توان به صورت زیر دسته بندی کرد:
الف : تبخیر شدن آب در اثر تماس مستقیم با گرمای خورشید و جریان هوا.
ب : فاسد شدن آب در هوای آزاد.
ج : گرم شدن آب به علت تابش نور خورشید.
انواع آب انبار ــ آب‌انبارها را می‌توان براساس شکل و طرز ساختمان مخازن و نوع پوشش آنها، عناصر به کار گرفته شده برای تهویه و تبرید آب، نوع دسترسی به مخازن و فضاهای ارتباط دهنده، نحوه آبرسانی به مخازن و همچنین از نظر تزیینات به کار رفته در آنها از یکدیگر متمایز ساخت. از این گذشته آب انبارها برحسب خصوصیات منطقه ای و سلیقه سازندگان محلی سبک های مشخصی دارند، که می‌توان آنها را از نظر گونه‌شناسی و سبک‌شناسی نیز بررسی کرد :
1 ــ آب‌انبار های خصوصی : این آب‌انبارها در خانه های شهری و یا روستایی، عموما در زیر ساختمان یا در زیر سطح حیاط ساخته می‌شوند. مخازن این آب‌انبارها معمولا مکعب یا مستطیل هستند، و سقفی مسطح یا گهواره‌ای دارند. در این نوع آب‌انبارها اگر مخزن زیر حیاط خانه ساخته می‌شده، برداشت آب از آنها با دلو و از راه دریچه‌ای که در سقف یا نزدیک به سقف بوده، به وسیله تلمبه دستی انجام می‌گرفته است. اما چنانچه مخزن در زیر قسمت مسکونی ساخته می شد، معمولا دسترسی به آب از طریق پاشیر صورت می‌گرفت. این مخازن عمدتا یک هواکش یا بادگیر برای تهویه دارند، که تا بام خانه امتداد می‌یابد. گنجایش برخی از این آب‌انبارها برای تامین مصرفی سه تا چهار سال یک خانه، کافی است.
ــ در ایران به جز چند رود بزرگ و متوسط که با بهره‌مند بودن از سرچشمه‌های برفگیر، در تمامی طول سال جریان دارند، عمده رودها در بخش کوتاهی از سال آب در بستر دارند، و بیشترشان از میانه بهار تا پایان پاییز، خشک و بی آب هستند.
2 ــ آب‌انبار های عمومی : این آب‌انبارها اکثرا بنا های بزرگ و چشمگیری هستند، و سازندگان آنها حکام و اعیان یا مردان نیکوکار محلی بوده‌اند، که هزینه ساخت آنها را از بیت‌المال یا از اموال خویش می‌پرداخته اند. این دسته خود به انواع گوناگونی تقسیم می گردد:
الف ــ آب‌انبار های شهری : معمولا در مراکز محله‌ها و در کنار امکان مذهبی، آموزشی، رفاهی و تجاری ساخته میشدند. نمونه های بازمانده از این آب‌انبارها نشان می‌دهد، که آنها نسبت به انواع دیگر دارای ظرفیت بیشتری بوده، و می توانستند نیاز محلات پرجمعیت شهری را برای ماه‌ها تامین کنند. اهمیت حیاتی این بناها موجب می‌شد، که در انتخاب نوع مصالح و کیفیت ساختمان آنها دقت فراوانتری شود، و افزودن بخش‌ها و اجزای ضروری، جلوخان هایی بزرگ، سردر و هشتی، پله های پهن، بادگیر های بلند و همچنین تزیینات گوناگون در آنها به کار رود. از جمله معروفترین این آب‌انبارها عبارتند از:
ــ در تهران: سید اسماعیل، صاحب ایوان، بابا نوذر، یوزباش، سید ولی، امامزاده یحیی، رضا قلی خان، چهل تن و کوچه غریبان. در سمنان: آب‌انبار قلی و سرخه، در قزوین: آب‌انبار های حاج کاظم و سردار بزرگ، در مشهد: آب‌انبار های حوض لقمان، حوض میرزا ناظر، بالا کوچه و چهل پایه و در کاشان: آب‌انبار سیدحسین دخان.
ب ــ آب‌انبار های روستایی : عموما در میدان های مرکزی روستاها ساخته میشدند، این آب‌انبارها معماری بسیار ساده ای داشتند، و از مصالح موجود در محل و بیشتر بدون تزیینات و پیرایه‌ها، شکل می‌گرفتند. از نمونه‌های شناخته شده این آب‌انبارها می‌توان به آب‌انبار حاج سیدحسین در آبادی خنک (خونک)، و آب‌انبار دو راه در آبادی ای در رحمت آباد استان یزد اشاره کرد.
ج ــ آب‌انبار های قلعه ای : این آب‌انبارها بسیار ساده و به صورت حوض های سر پوشیده‌اند، مخزن آنها نسبتا کوچک و عمیق است، و به شکل چاهی سریع در قسمت مرکزی آب‌انبار ساخته می‌شده است. برخی از آنها به نحوی با مجموعه بنا های قلعه ترکیب شده‌اند، که بتوانند آب باران که روی بام‌ها و صحن قلعه روان می‌شود، جمع آوری و ذخیره کنند.
معماری آب‌انبار های داخل کاروانسراها را می‌توان تاثیر گرفته، از این نوع آب‌انبارها دانست، و در این گروه مطالعه کرد. این بناها معمولا به صورت حوض هایی سرپوشیده در میان حیاط و روی محور های اصلی کاروانسرا ساخته میشدند.
د ــ آب‌انبار های میان‌راهی : این آب‌انبارها معمولا در مسیر جاده های کاروان‌رو و در کنار کاروانسراها شکل می‌گرفتند. آنها مخازن استوانه‌ای و پوشش گنبدی دارند، و برخی نیز اطاق و کلاه‌فرنگی هایی برای استراحت مسافران و خواندن نماز دارند. از نمونه آب‌انبار های میان‌راهی می‌توان به آب‌انبار های حوض بلند وزیر، بر سر راه یزد به مشهد و آب‌انبار حاج حسین معمار، در جاده یزد به تهران، اشاره کرد.
هـ ــ آب‌انبار های بیابانی : معمولا در بیابان های خشک و به منظور سیراب کردن دام‌ها ساخته میشدند. مخازن این آب‌انبارها معمولا چهار گوش ساخته می‌شده، و دیوار های‌شان حدود دو متر بالاتر از سطح زمین بوده است.
تصویر طرح آب انبار، عکس شماره ۲۲۰۶. اولین شخصی عزیزی که این تصویر را کشیده است، لطف نمایید پیام بگذارند، تا نام وی را بنویسم.
شکل ساختمان آب انبارها ــ از لحاظ شکل ساختمان و نحوه بهره برداری نیز دو گونه اند :
1 ــ آب انبار دستی یا آب انبار "رو" : شامل یک مخزن سرپوشیده، و یک راهرو پلکانی که دسترسی به آب مستقیما از همین راهرو بوده است.
2 ــ آب انبار شیری : شامل یک مخزن سرپوشیده هستند، و معمولا بادگیردار و یک راهرو پلکانی، که در انتهای آن به توسط شیر به آب مخزن دسترسی دارند.
در نواحی مختلفی مانند میبد، با توجه به موقعیت و جمعیت آبادی و مخصوصا دسترسی یا عدم دسترسی به آب شیرین، تعداد و نوع آب انبارها متفاوت است. به عنوان مثال در محوطه حصاربست قدیم یا شارستان با توجه به موقعیت مناسب و دسترسی به جریان آب چند رشته قنات و عدم تراکم جمعیت، بیش از چهار آب انبار نساخته اند، اما در فیروزآباد و مهرجرد با توجه به جمعیت و مشکلات دسترسی به آب آشامیدنی جاری، هر یک بیش از ۱۵ آب انبار ساخته اند. در بفروئیه به علت تراکم جمعیت و شوری آب قنات، بیش از۶۰ آب انبار بنا شده، و تعداد آب انبار های شورک به همین دلیل بیش از ۱۵ دستگاه بوده است.
آب انبار های مراکز مسکونی اصولا در مرکز محلات و در نقطه مناسبی از گذر های اصلی و در کنار مساجد یا در میدانها می ساختند، ولی آب انبار های خارج از مراکز مسکونی را معمولا در کنار راهها، و به فاصله های معینی برای استفاده رهگذران و یا کارکنان کشتزارها میساختند. در محوطه های آب انبار های نوع دوم (آب انبار شیری)، معمولا ساباط یا فضا های سایه دار و مناسبی برای استراحت و نماز و توقف های کوتاه مدت رهگذران می ساختند. در میبد مجموع آب انبار هایی که از دیرباز ساخته اند، بیش از ۱۷۰ دستگاه است.
قسمتهای مختلف آب انبارها ــ قسمت های عمده بنای یک آب انبار عبارتند از: منبع ذخیره آب، پوشش منبع، هواکش و بادگیر، راه پله و پاشیر، سردر تزئینی.
مواد و مصالح ــ مواد و مصالح بکار رفته در ساختن آب انبارها عبارت است از: سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج.
تصویر آب انبار تاریخی کیش، عکس شماره ۲۲۰۸.
تاریخ و جغرافیای آب انبارهای ایران
توجه ۱: اگر وبسایت ارگ به هر علت و اتفاق، مسدود، حذف یا از دسترس خارج شد، در جستجوها بنویسید: انوش راوید، یا، فهرست مقالات انوش راوید، سپس صفحه اول و یا جدید ترین لیست وبسایت و عکسها و مطالب را بیابید. از نظرات شما عزیزان جهت پیشبرد اهداف ملی ایرانی در وبسایت بهره می برم، همچنین کپی برداری از مقالات و استفاده از آنها با ذکر منبع یا بدون ذکر منبع، آزاد و باعث خوشحالی من است.
توجه ۲: مطالب وبسایت ارگ و وبلاگ گفتمان تاریخ، توسط ده ها وبلاگ و وبسایت دیگر، بصورت خودکار و یا دستی کپی پیس می شوند، از این نظر هیچ مسئله ای نیست، و باعث خوشحالی من است. ولی عزیزان توجه داشته باشند، که حتماً جهت پیگیر و نظر نوشتن درباره مطالب، به اصل وبلاگ من مراجعه نمایند:.
از آنجا که بزرگترین آب انبار های ایران در قزوین را دیدم و همچنان یزد و کرمان در دو بخش کویری و کوهستانی گفته های شما برام درک شد و در خور سپاس بود
درود و سپاس از توجه شما، پاینده باشید