دژ ایرج قلعه گبری شهر ری در ضلع شمالی بزرگراه شهدای پرواز شهرستان پیشوا و در نزدیکی روستای عسگرآباد عباسی استان تهران قرار دارد. این دژ به عنوان بزرگترین قلعه خشت خام جهان شناخته می‌شود، و از دیدنیها تهران بزرگ است.
دژ ایرج قلعه گبری شهر ری
تصویر انوش راوید در مخروبه دژ ایرج در 1392، عکس شماره 8888.
لوگو داشته های تاریخی ما آرزوی دیگران است، عکس شماره 1616.
برگه 1250 پیوست لینک زیر است:
دژ ایرج قلعه گبری شهر ری
دژ ایرج قلعه گبری شهر ری
این دژ که به قلعه گبری هم معروف است، 240هکتار گستردگی دارد، بلندای دیوار های دژ به 12 تا 15 متر می رسد، پهنای آنها به گونه ای بوده، که از روی آن ارابه رد می شده است. این ساختمان 35 دژدید در دیوار خاوری، 35 دژدید در دیوار باختری، 48 دژدید در سوی اپاختر، 25 دژدید در سوی نیمروز داشته است.
ــ ایرج = ایر رج = ایر رگ = ایراک = ایراق = اراک = عراق.
درون دیوارها از آجر های خشتی ساخته شده، و پوششی از خشت خام روی آن را پوشانده است. در میان دیوارها سوراخ ها و تونل یا چاه راه هایی کنده شده اند. همچنین دور تا دور دژ خندق یا کندک است. در گوشه و کنار دژ نشان کاریزهای کهن، به گونه کوپه هایی از خاک هنوز به چشم می خورند، که بیشتر پخش شده هستند.
امروزه در دژ باستانی کشاورزی می کنند، بسیاری از جاهای پهنه درونی دژ شخم خورده اند، و یک دست گشته اند. آبیاری زمین های کشاورزی، آسیب فراوان به دیوار های دژ زده، و در پایه های دیوار دژ رخنه کرده، و در حال ویرانی کامل هستند. دژ به علت نگهداری نکردن و تخریب توسط افراد سودجو به شدت آسیب دیده است.
ژان دیولافوا و کلایس، باستان‌شناسان اروپایی در این باره تحقیق کرده‌اند، کلایس در مورد قلعه ایرج آورده است، که درازای شمالی – جنوبی قلعه ایرج ۱۲۱۴ متر، و پهنای خاوری – باختری آن ۱۱۵۰ متر است، که با هیچ یک از قلعه‌های خشتی و تاریخی جهان قابل مقایسه نیست.
به باور برخی، قلعه ایرج همان دژ وارنا است، که در وندیداد نام آن آمده است. اعتمادالسلطنه در کتاب مرآت البلدان و جرج کرزن در سفرنامه اش قلعهٔ چهارگوش ایرج را با دژ وارنا، که در اوستا آمده است برابر دانسته‌اند.
چهاردهمین کشور بانزهت که من اهورا مزدا آفریدم وارنای چهارگوش است، زادگاه فریدون، قاتل اژدی هاک. وندیداد، اوستا، همچنین چون ایرج نام فرزند فریدون بوده است، احتمال این که قلعه ایرج همان وارنا باشد زیاد است.
می گویند، قلعه ایرج یازدهم شهریور 1382 با شماره 9835 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دژ ایرج قلعه گبری شهر ری
ویژگیهای معماری
ابعاد این قلعه بزرگ خشتی در حدود ۱۴۴۰ در ۱۲۸۰ متر است. در چهار سوی این دژ، دروازه هایی برای رفت و آمد ساخته شده است. امروزه از چهار دروازه آن، فقط مخروبه دروازه اصلی باقی مانده است. تنها دیوار دارای پهنایی نزدیک به ۱۷ تا ۲۲ متر و بیشترین بلندای آن ۱۶ متر است. نمای بیرونی دیوار در چهارسو ۱۴۶ برج و نیم دایره ای دارد، که میان بازه هر دو برج با چهار طاقنما تزئین شده، که این تاق‌نما در برخی بخش‌ها به گونه دو سطحی است.
مصالح به کار رفته در آن خشت و گل است، و به بزرگترین قلعه خشتی و گلی دفاعی ایران معروف است. درون دیوارهای کلفت دژ ایرج راهروهایی پیش بینی شده، که برجک‌های دیده‌بانی را به هم پیوند می‌داده است. ملات دیوارها از خشت و آجر است. در پهنه بیرونی دژ نیز سنگرهایی قرار دارد.
جویندگان گنج قلعه خسارتهای زیادی به قلعه و معماری قلعه رسانده اند، این جویندگی گنچ قلعه سابقه چند سده ای دارد.
تصویر رونق کشاورزی در قدیمی ترین قلعه جهان، عکس شماره 8890.
دژ ایرج قلعه گبری شهر ری
کاوشهای باستان شناسی قلعه ایرج
براساس نتایج اولیه کاوشهای انجام شده در این قلعه، مردم آن دوره قبل از ترک این قلعه همه اتاق ها را پُر، و ورودی راهروها را کور کرده بودند. تا فقط خودشان بدانند وقتی به قلعه ایرج بازگشتند، زندگی دوباره را از کجا باید سر بگیرند. اما هیچ گاه موفق به بازگشت نشدند.
در نهایت امروز تنها چیزی که در فضای باز این قلعه به چشم می آید، حضور کشاورزان با سند منگوله دار زمین ها و صیفی جاتی است، که در این محوطه کاشته شده اند. از سوی دیگر، در زمان کارِ تیم باستان شناس، کشاورزان و شاید اهالی منطقه برای جلوگیری از کار آنها که بیشتر مرمت و بررسی منطقه بود، با حفر چاه های عمیق سعی در راندن این گروه علمی از منطقه دارند.
محمدرضا نعمتی، سرپرست هیات پژوهش های باستان شناسی قلعه ایرج این قلعه را یکی از وسیع ترین و بزرگ ترین استقرارگاه های تاریخی در دشت تهران با وسعتی حدود به 200 هکتار می داند، که همه مصالح به کار رفته در آن از چینه و خشت خام است.
او با اشاره به آغاز چهارمین فصل کاوش ها و پنجمین فصل پژوهش های باستان شناسی محوطه در جنوب قلعه ایرج و در داخل حصار می گوید: هدف این فصل از کاوش در محوطه، آگاهی از ساختار معماری حصار و کیفیت ارتباط فضاهای معماری حصار با یکدیگر در این بخش از قلعه بود. با کاوش در بدنه داخلی حصار بقایای 10 اتاق سراسری در ارتفاع شش متری از کف قلعه مشخص شد.
وی با اشاره به شناساییِ بقایای دو ورودی که کیفیت ارتباط اتاق ها با راهروی سراسری را نشان می دهد، گفت: برای فهم دقیقتر نحوه ارتباط ورودی با راهرو سراسری، یکی از ورودی ها مورد کاوش باستان شناسی قرار گرفت.
وجود چهار فاز معماری در محوطه قلعه ایرج ــ او با بیان این نکته که با کاوش در این بخش از حصار محوطه، اطلاعات تازه ای از نحوه ارتباط اتاقها و راهروی سراسری به دست آمد، می گوید: بر این اساس مشخص شد، ساختار معماری حصار در قلعه ایرج به تدریج تغییر کرده، و دست کم چهار فاز معماری در حصار محوطه می توان مشخص کرد.
نعمتی تغییر در عرض راهروی سراسری از شش متر به چهار متر، و نهایتاً مسدود شدن راهرو سراسری را وجه بارز این تفاوت در فازها می داند. در توضیح دیگر دستاوردهای کاوش در این فصل اظهار می کند: آگاهی از نحوه ارتباط راهرو سراسری در گوشه های حصار را می توان یکی از مهمترین نتایج دانست. بر این اساس به نظر می رسد، معماران قلعه ایرج اتاق های گوشه حصار را به عنوان فضای ارتباطی بین راهروها در نظر گرفته اند.
او این مطلب را بر اساس کشف یک ورودی پرشده در ضلع جنوبی اتاق گوشه جنوبی حصار بیان می کند، و می افزاید: گذشته نمونه این ورودی در ضلع غربی این اتاق نیز به دست آمده، و کاوش شده بود.
وی از دیگر دستاوردهای کاوش در این فصل را تقویت فرضیه ادامه حیات محوطه بعد از پرشدگی های فضاهای معماری حصار می داند، و می افزاید: این مدعا بر اساسِ دست کم سه لایه اندود در ورودی پرشده ضلع جنوبی اتاق مطرح شد. این مورد تلویحا نشان می دهد بین ترک محوطه و پرشدگی های حصار، فاصله زمانی چند ساله ای وجود داشته است.
نعمتی همچنین از شناسایی حداقل 9 کف استقراری با کاوش های باستان شناسیِ درون اتاق کاوش شده خبر می دهد، و می گوید: ضخامتِ کف ها از اولین کف سازی اتاق (کف خشت فرش) تا آخرین کف سازی (خاک کوبیده) 123 سانتیمتر است.
او ادامه می دهد: بخش قابل توجهی از این ضخامت ناشی از زیر سازی کف های اتاق است، که به خوبی در حد فاصل بین کف ها قابل مشاهده است.
تخریب و تسطیح بخشی از محوطه ــ این باستان شناس معتقد است: متاسفانه تخریب و تسطیح این قسمت از محوطه توسط لودر، بخش قابل توجهی از اطلاعات مربوط به ساختار معماری حصار در بیرون از محوطه را مخدوش کرده، و از بین برده است. بنابراین از نحوه ارتباط ساختار معماری حصار، با خاک بکر محوطه در این بخش به صراحت نمی توان اظهار نظر کرد.
او در ادامه می گوید: با کاوش های انجام شده، هنوز به طور قطع نمی توان کاربری دقیقی برای آن در نظر گرفت، ولی با توجه به وجود نداشتن آثار معماری در بخش داخلی و نظم آثار معماری داخل حصار، به نظر می رسد قلعه ایرج یک پادگان نظامی مربوط به دوره ساسانی باشد.
نعمتی با استناد به آزمایشات انجام شده، اعلام می کند: این قلعه در زمان پادشاهی شاپور دوم (379-309 میلادی) ساخته شده و در اواخر دوره ساسانی متروک شده است.
…………….
برچسبها: قلعه ایراج، دژ ایرج، قلعه گبری، شهر ری، دیدنیهای تهران، کاوشهای قلعه، گنج قلعه، جویندگان گنج، محمدرضا نعمتی.
……………..
دژ ایرج قلعه گبری شهر ری
مستندهای مربوط
مستندهای بیشتر را در آپارات وبسایت ارگ ایران ببینید، لینک آن در ستون کناری
……………………….
توجه 1: اگر وبسایت ارگ ایران به هر علت و اتفاق، مسدود، حذف یا از دسترس خارج شد، در جستجوها بنویسید: وبلاگ انوش راوید، یا، فهرست مقالات انوش راوید، سپس صفحه اول و یا جدید ترین لیست وبسایت و عکسها و مطالب را بیابید. از نظرات شما عزیزان جهت پیشبرد اهداف ملی ایرانی در وبسایت بهره می برم، همچنین کپی برداری از مقالات و استفاده از آنها با ذکر منبع یا بدون ذکر منبع، آزاد و باعث خوشحالی من است.
توجه 2: جهت یافتن مطالب، یا پاسخ پرسش های خود، کلمات کلیدی را در جستجو های ستون کناری ارگ ایران بنویسید، و مطالب را مطالعه نمایید. در جهت دانش مربوطه وبلاگم، با استراتژی مشخص یاریم نمایید.
توجه 3: مطالب وبسایت ارگ ایران، توسط ده ها وبلاگ و تارنمای دیگر، بصورت خودکار و یا دستی کپی پیس می شود، از این نظر هیچ مسئله ای نیست، و باعث خوشحالی من است. ولی عزیزان توجه داشته باشند، که حتماً جهت پیگیر و نظر نوشتن درباره مطالب، به ارگ ایران مراجعه نمایند.
. . جهت آینده ای بهتر، دیدگاه خود را بنویسید، و در گفتگو های تاریخی شرکت کنید . .