تاریخ بازیهای فکری در ایران سابقه تاریخی زیادی دارد، و نشان دهنده رشد و تکامل جامعه در طول تاریخ است. اولین شطرنج یا تخته رنگی بازی جهان در آثار تمدن کهن جی یافت شده. در این صفحه از تاریخ بازی های فکری در ایران می نویسم و به مرور ادامه می دهم.
تاریخ بازیهای فکری در ایران
لوگو با جدیت پیگیر تاریخ ایران باشید، عکس شماره ۱۶۱۱.
. . . این پست ادامه دارد و باز نویسی می شود . . .
تاریخ بازیهای فکری در ایران
تاریخ شطرنج در ایران
دقیقاً مشخص نیست مبدا شطرنج چیست، از کجا آمده و توسط چه کسی اختراع شده، از کدامین شهر و دیار شروع شده، آیا در یک برهه و زمان خاص پدید آمده، و همراه گذر زمان پیشرفت کرد است؟. این پرسشها و خیلی سوال های دیگر ذهن بسیاری افراد و مورخان برجسته شطرنج را مشغول کرده است. بیشترین دست نوشته های قبول شده، حاکی از آن است، که شطرنج در ۶۰۰ م، در هند ظاهر شده است، و بسرعت در پارس شایع شد، در حدود ۸۰۰ م، در فرهنگ عرب جا گرفت. اما اینجا موضوع مهم اینست، که هند منظور استان هند ایران است، نه کشور هندوستان، در کشور هندوستان و ادبیات آنجا زودتر از هزاره دوم میلادی هیچ اثر از شطرنج وجود ندارد.
شطرنج از هند ایران
عکس های مهره های شطرنج ۹۰۰ ساله ایرانی، که در نیشابور کشف شده است، یکی از قدیمی ترین و کامل ترین مجموعه شطرنج جهان می باشد، که در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود. عکس شماره ۵۳۵۷.
عکس وسایل بازی تخته ۵هزار ساله، که در جیرفت ایران کشف شده است، عکس شماره ۵۶۷۹.
ایرانیان مانند بسیاری از موضوعات تاریخی دیگر، تاریخ بازی شطرنج را به خارجی واگذار کرده اند، و براحتی اغفال ترفند های دروغ های تاریخ شده اند، و می گویند که از هندوستان بوده است، درصورتیکه آنچه که از هند یا اند در تاریخ ایران باستان نوشته اند، بخشی از خوزستان ایران بوده است، که امروزه به نام های اندیمشک و هندیجان گفته می شود. بازی شطرنج و تخته نرد در ادامه بازی های تمدن کهن جی است.
تخته نرد و تاس و مهره که از جیرفت کشف شده است، می رساند که بازیهای فکری این دست، چند هزار سال قدیمی تر از آنچه که گفته اند سابقه تاریخی دارد. کشور هندوستان و پاکستان که چند دهه بعد از حمله پیکانی نادر شاه یکپارچه شد، و در دست انگلستان قرار گرفت، چندین سرزمین با نام های گوناگون بود، که امروز در نام استان های آن کشورها وجود دارند، و هند گفت نمی شد، آنچه که از هند در گذشته های تاریخی گفته اند، فقط منظور بخشی از استان خوزستان ایران بوده است نه کشور هندوستان کنونی.
ــ جوانان عزیز ایران، اغفال ترفند های تاریخ نویسی دشمنان تاریخی ایران نشوید، آنها با زرنگی دارند همه تاریخ ایران را می ربایند، از تاریخ خود و اجداد و کشور تان دفاع نمایید.
ــ شطرنج = شط = شت = چوب، تخته + رنج = رنگ = تخته رنگ شده.
ــ شط = شت = چوب، درخت.
ــ رشت = ر + شت = دارای درخت.
ــ شطرنج = شترنگ = تخته رنگ شده.
تاریخ بازیهای فکری در ایران
گویای اولیه شطرنج
هیچ شواهد قابل تاییدی از روز های اولیه شکل گیری شطرنج وجود ندارد، هیچ تخته شطرنج یا ست کامل شطرنج پیدا نشده است. ممکن است بتوان از بعضی اشیا پیدا شده توسط باستان شناسان مهره های ابتدایی شطرنج را یافت کرد، اما آن ها به راحتی هدفی را برای انجام بازی پیدا نمی کردند. شواهدی هم که به دست آمده از ادبیات می باشد و حتی گاهی موضوع دارای تفسیر است …
شترنگ فارسی ــ اصل شطرنج در ایران به زمان شاهنشاهی ساسانیان بر می گردد، یکی از فصل های شاهنامه فردوسی توضیح می دهد، که چطور فرستاده پادشاه هند این بازی را به انوشیروان معرفی می کند. در همان فصل افسانه ای می گوید، از یک جنگ مدنی (غیر نظامی) که بین دو پسر پادشاه هند در گرفته است. همانگونه که گفتم این هند استان هند ایران است نه کشور هندوستان به استان های تاریخی ایران مراجعه شود. ابوالحسن علی مسعودی، استفاده از شطرنج به عنوان ابزاری برای استراتژی های نظامی، ریاضیات، قمار بازی و حتی وابستگی مهم آن با طالع بینی هندی و جاهای دیگر را شرح داده است. مسعودی متذکر می شود که عاج فیل در هند به طور عمده ای برای ساخت مهره های شطرنج و تخته نرد استفاده می شد، و در کتاب کلیله و دمنه چنین یاد کرد، که این بازی در دوران حکمرانی انوشیروان از هند به فارس رفته است، و رفته رفته بازی chaturanga به shatranj تغییر یافت و شکل یک بازی دو نفره که شبیه به chaturanga بود و می توانست یک برنده داشته باشد. اینجا یاد آوری نمایم، در زمان ساسانیان نصف النهار مبدأ از هند ایران می گذشت، به تاریخ نجوم در ایران مراجعه شود. در ضمن صف آرایی نظامی در بازی شطرنج، درست مانند نظام جمع ایرانی بوده است، که نمونه این نظام جمع در هیچ کجا وجود نداشته، به تاریخ نظام جمع در ایران مراجعه شود.
تاریخ بازیهای فکری در ایران
شطرنج در ایران باستان
با وجود پژوهش های بسیار تاکنون هیچ یک در پژوهشگران خارجی و ایرانی به نتیجه قطعی و روشنی درباره پیدایش شطرنج و مخترع آن نیافته اند. سرانجام برخی به یافتن بعضی روایت ها و افسانه ها و برخی به بررسی سابقه تاریخی شطرنج بر اساس مدارک مستند پرداختند. مدارک مستند گواه آن است که ایرانیان قبل از دوران ساسانیان یعنی نزدیک به ۲۰۰۰ سال با شطرنج آشنا بودند. از لحاظ تاریخی کهن ترین سندی که در آن از واژه شطرنج سخن رفته، دست نوشته کار نامه اردشیر بابکان است. این دست نوشته در حدود سال ۶۰۰ م، به زبان پهلوی با ۵۶۰۰ کلمه نوشته شده است، که در آن از واژه شطرنج سخن رفته است، در آن جا می‌خوانیم که در زمان اردوان پنجم، واپسین پادشاه اشکانی (٢١۶- ٢٢۶ میلادی)، درباریان ایران شطرنج بازی می‌کردند. اردوان از دانایان دربار خواسته بود که آیین شکار و چوگان و چترنگ (شطرنج) و دیگر هنرها را به اردشیر بیاموزند. آنچه امروز در دست همگان است تنها پهلوی است، که مربوط به نخستین دوره شاهنشاهی ساسانیان است. در زمان اردوان پنجم، آخرین پادشاه حکومت اشکانیان (۲۱۷ – 226 م) شطرنج مورد توجه درباریان آن زمان بوده است. یعنی حدود ۱۷ قرن قبل طبقات ممتاز ایران باستان با این هنر آشنا بوده اند. دکتر محمد مقدم در یادداشتی چنین راهنمایی نمودند:
دو نوشته پهلوی درباره شطرنج داریم، یکی ماتیکان شترنگ که یک جزوه شش صفحه ای درباره بازی شطرنج و نرد است، و طبق روایت درباره اختراع این بازی مطلب مختصری دارد. دیگری زیر عنوان چارشن (گزارش) شترنگ است، که آن هم درباره شطرنج و نرد است.
گمان نمی رود این دو نوشته، که در مورد اختراع شطرنج و نرد، ماتیکان شترنگ و چارشن (گزارش) می باشد، از اختراعات فرد واحدی باشد. گفته شده که شطرنج در ایران و نرد در هندوستان اختراع شده البته این همان هند استان ایران است، اما در کارنامه اردشیر بابکان (متن پهلوی) می بینیم، که این آلات از زمانی قدیمی تر در ایران وجود داشته، چنان که نوشته شده: …و اردشیر به یاری یزدان به چوگان و سواری، چترنگ و دیگر فرهنگ، از همگی آنان برتر و چیره تر بود. ولی باز تمامی نویسندگان قدیم و جدید (فارسی و عربی) بدون هیچ گونه تردیدی شطرنج را هدیه هندوستان (هند استان ایران) به ایران (منظور درباره شاهنشاهی ساسانیان) می دانند، در واقع واژه ها و اصطلاح های شطرنج، ریشه ایرانی دارند.
ریشه یابی واژگان شطرنج بر پایه اصول و قواعد زبان شناسی می گوید، که شطرنج کاملاً ایرانی است، مانند این واژه ها: 1 ــ شاه: که اصلی ترین مهره شطرنج است، واژه فارسی با ریشه قدیمی خشایثیا است، این واژه به خط میخی در سنگ نوشته های میخی کوه بیستون کنده شده است. در زبان کشور هندوستان آن را راجا می گویند، در شطرنج ایران، مهره شاه همان معنی واژه فارسی شاه را می دهد. 2 ــ وزیر: در ایام قدیم نزد ایرانیان برای واژه وزیر، فرزین را به کار برده اند، ولی در کشور هندوستان واژه وزیر را منتری گویند. ۳ــ فیل: در فارسی قدیم پیل گفته می شده، ولی اصلاً در زبان سانسکریت نمی باشد. 4ــ پیاده: که در زبان فارسی قدیم به پای معروف بوده، اما در زبان کشور هندوستان ماتیکا گفته شده. …و خیلی واژه های دیگر وجود دارد، که نشانه از آن دارند، که مهره های شطرنج و خود شطرنج اصلیتی ایرانی دارند.
تاریخ بازیهای فکری در ایران
شطرنج در فرهنگ ایران
خصوصیات شطرنج با نظام اجتماعی ایرانیان دوران ساسانی و پیش از آن هماهنگی جالبی دارد، به این معنی که روح سلحشوری و به ویژه ترتیب آرایش سپاهیان به دو رده پیاده نظام در جلو و سواران مرکب از اسب، فیل و ارابه در عقب آن، به تاریخ نظام جمع در ایران مراجعه شود. مهم تر از آن اهمیتی خاص قائل شدن برای شاه بود، که در واقع شاه همه چیز در فر و شکوه او خلاصه می شده است. بنابر این با توجه به آنچه گفته شد و با جمع بندی عواملی که شرح آن ها گذشت یعنی با در نظر گرفتن قدمت بیشتر اسناد تاریخی ایران، تحلیل اصطلاح های علم شطرنج بر پایه اصول دانش زبان شناسی و هماهنگی شطرنج با فرهنگ اجتماعی ایران، می توان پذیرفت که این هنر، چنانکه امروز متداول و مطلوب جهانیان می باشد، فن تکامل یافته ای با سابقه ای دو هزار ساله است، که بدون تردید از ایران سر برآورده است، به شهادت اسناد تاریخی ایرانیان در دوران پیش از اسلام برای پایه گذاری شطرنج گام های اساسی بر داشته اند. بعد از اسلام تا قرن ۱۶ م، ایرانیان در گسترش شطرنج تلاشی پر ارج داشته اند، و بعد از آن نیز همانند سایر علوم و فنون به عنوان هدیه ای نفیس و پر بها، تقدیم جهان غرب شده است.
تاریخ بازیهای فکری در ایران
واژگان اجزای شطرنج
با بررسی واژگان شطرنج می توان دریافت که بسیاری از واژگان اجزای شطرنج تحت تأثیر واژگان پارسی هستند. برای روشن تر شدن این موضوع به بررسی چند مورد می پردازیم.
شطرنج ــ این واژه معرب شترنگ یا چترنگ پارسی است. ترکیبی از دو بخش چتر یا چتور (ستور) به معنای چهار تایی و انگ یا هنگ که به معنی ردیف یا دسته آمده است. چتور اشاره به چهار نوع حرکت اختصاصی مهره های شطرنج هم دارد.
شاه ــ شاه اساسی ترین مهره های شطرنج است و واژه ای است پارسی که ریشه قدیم آن خشایثیه می باشد. این واژه که به خط میخی در سنگ نبشته های میخی کوه بیستون کنده شده، از روزگار دیرین به یادگار مانده است. باید توجه داشت که شاه در زبان سانسکریت نرپاتی و به هندی و سایر زبان های نزدیک به آن، «راجا» گفته می شود، و شاهنشاه را «مهاراجا» می گویند. در صورتی برای شاه شطرنج همان واژه پارسی شاه را به کار می برند. جالب تر آنکه در تمامی زبان های شبه قاره هند، مانند اردو، گجراتی و… نیز به این مهره شطرنج «شاه» و حتی گاهی «پادشاه» هم می گویند.
شاه در فرانسه اشه است، کتاب لغت نامه فرانسه با صراحت در مقابل این لغت اظهار می کند، که از شاه پارسی گرفته شده است. به آلمانی شاخ، در چک و اسلواکی شاخی، به روسی شاخمات، که چنین می نماید که همان شاه مات پارسی است، به انگلیسی چس می گویند.
وزیر ــ در ایام قدیم، ایرانیان برای وزیر واژه فرزین را به کار می بردند. هنوز هم در برخی از گویش های محلی ایران واژه فرزین استفاده می شود. برهان قاطع این مهره شطرنج را فِرز می گوید، که در پارسی باستان هم گویا فرژ، فرز و فرزان گفته اند. بنابر این به سادگی می توان پذیرفت که وزیر اقتباسی است از همین واژه. در زبان های دیگر مثلا عربی به آن الفرز و در روسی فیرز (Fierz) می گویند. کشور های غربی در اوایل آشنایی با شطرنج به آن فرز می گفتند، اما بعد ها در جریان ایجاد تغییرات در حرکات شطرنج ، واژگان آن نیز دستخوش تغییراتی شد. جالب آنکه در زبان های هندی، گجراتی، اردو، کشمیری و… از واژه وزیر در شطرنج استفاده می کنند، در صورتی که این واژه را در سانسکریت «مُنتری» می گویند.
لوگو داشته های تاریخی ما آرزوی دیگران است، عکس شماره ۱۶۱۶.
تاریخ بازیهای فکری در ایران
قوانین شطرنج
بمنظور پیشبرد اهداف ملی ایران و ایرانی و قاره کهن پرورش ذهن و فکر مهم است، این پرورش احتیاج به ابزار هایی دارد، بخش هایی را در کارگاه فکر سازی نوشته ام. در اینجا یکی دیگر از این ابزار های پرورش فکر را که شطرنج و مجموعه قوانین آن می باشد می نویسم، امید است مورد توجه و استفاده قرار گیرد.
متن کامل و رسمى قوانین شطرنج
قوانین شطرنج فیده، شامل بازى زنده شطرنج بر روى صفحه است، این قوانین در هفتاد و یکمین کنگره فیده در نوامبر ٢٠٠٠ در شهر استانبول کشور ترکیه به تصویب رسیده است، و از اول ژوئیه ٢٠٠١ جارى خواهد بود. متن انگلیسى این قوانین، متن معتبر اصلى شمرده مى شود، در متن انگلیسى ، ضمیر هاى مذکر شامل ضمیر هاى مونث نیز می باشد، متن فارسى از متن انگلیسى ترجمه، و توسط انوش راوید باز نویسی شده است. این قوانین شطرنج نمى تواند همه موقعیت هاى محتمل را که ممکن است، در بازى پدید آید شامل شود، و نیز نمى تواند تمام مسائل عملى را حل و فصل کند. در حالت هایى که دقیقاً در مواد قوانین حاضر پیش بینى نشده باشد، مى توان با بررسى موقعیت هاى مشابهى که در قوانین حاضر مورد بحث قرار گرفته است به تصمیم صحیح رسید. در قوانین شطرنج، فرض بر این است که داوران از صلاحیت لازم، قضاوت درست و بیطرفى کامل برخوردار هستند. مقرراتى که زیاده از حد جنبه تفصیلى یابد، ممکن است اختیار قضاوت را از داور سلب کند، و لذا مانع آن شود که او با مراعات انصاف، منطق و عوامل خاص به حل مسائل بپردازد. فیده همه شطرنج بازان و فدراسیونها را به پذیرش این نظر فرا مى خواند. هر فدراسیون عضو فیده مختار است که مقررات تفصیلى ترى را به اجرا درآورد، مشروط به اینکه:
* الف ــ به هیچ وجه با قوانین شطرنج رسمى فیده در تعارض نباشد.
* ب ــ به قلمرو همان فدراسیونها منحصر شود.
* ج ــ براى هیچ یک از رویاروییها و مسابقات قهرمانى یا انتخابى تحت پوشش فیده، یا مسابقات عنوان گیرى درجه گیرى تحت پوشش فیده اعتبار نیابد.
مقررات بازى
ماده ١ ــ ماهیت و اهداف بازى شطرنج:
* 1 / 1 ــ بازى شطرنج بین دو حریف انجام مى شود، که مهره هاى خود را به نوبت بر یک صفحه مربع به نام صفحه شطرنج حرکت مى دهند. بازیکن داراى مهره هاى سفید بازى را آغاز مى کند، نوبت حرکت بازیکن موقعى است، که حرکت حریف او انجام شده باشد.
* 1 /2 ــ هدف هر بازیکن قرار دادن شاه حریف در معرض حمله است، به نحوى که حریف هیچ حرکت قانونى براى اجتناب از گرفته شدن شاه در حرکت بعد نداشته باشد. بازیکنى که موفق به این امر شود اصطلاحاً شاه حریف را کیش و مات کرده است، و بازى را برده است. حریف که شاه او کیش و مات شده است، بازى را باخته است .
* 1/3 ــ اگر پوزیسیون طورى باشد که هیچ یک از دو بازیکن نتواند احتمالاً کیش و مات کند، بازى مساوى است.
ماده ٢ ــ پوزیسیون اولیه مهره ها در صفحه شطرنج:
* 2 / 1 ــ صفحه شطرنج یک شبکه از ۶۴ مربع مساوى است، که یک در میان به رنگ سفید و سیاه هستند، مربع هاى سفید و مربع هاى سیاه صفحه شطرنج بین دو بازیکن قرار مى گیرد، به نحوى که آخرین مربع سمت راست هر بازیکن سفید باشد.
* 2/2 ــ در ابتداى بازى یکى از بازیکنان ١۶ مهره به رنگ روشن، بازیکن دیگر ١۶ مهره به رنگ تیره دارد، این مهره ها عبارتند از:
* یک شاه سفید، * یک وزیر سفید، * دو رخ سفید، * دو فیل سفید، * دو اسب سفید، * هشت پیاده سفید،
* یک شاه سیاه، * یک وزیر سیاه، * دو رخ سیاه، * دو فیل سیاه، * دو اسب سیاه، * هشت پیاده سیاه،
* 2 / 3 ــ پوزیسیون اولیه مهره ها در صفحه شطرنج به صورت زیر است:
* 2 / 4 ــ هشت ستون عمودى مربعها را ستون مى نامند، هشت ردیف افقى مربعها را عرض مى خوانند. خط مستقیمى که از مربع هاى همرنگ بگذرد، و محل تلاقى این مربعها را به هم وصل کند قطر نامیده مى شود.
ماده ٣ ــ حرکت مهره ها:
* 3 / 1 ــ بازی کن مجاز نیست مهره اى را به مربعى حرکت دهد، که در اشغال مهره خود است، اگر مهره اى به مربعى حرکت کند، که در اشغال مهره حریف است، مهره حریف گرفته مى شود، و از صفحه شطرنج خارج مى شود، و این بخشى از همان حرکت به حساب مى آید. در صورتى که مهره اى بتواند طبق ماده هاى ٣/ ٢ تا ٣/ ٨ مهره اى را بگیرد، اصطلاحاً مى گویند، آن مهره به مهره حریف حمله کرده است .
* 3 / 2 ــ فیل در قطرى که خودش در آن قرار گرفته است، به هر مربعى مى تواند حرکت کند.
* 3 / 3 ــ رخ در ستون یا عرضى که خودش در آن قرار گرفته است، به هر مربعى مى تواند حرکت کند.
* 3 / 4 ــ وزیر در ستون، عرض یا قطرى که خودش در آن قرار گرفته است، به هر مربعى مى تواند حرکت کند.
* 3 / 5 ــ فیل یا رخ یا وزیر نمى تواند از روى مهره اى که در مسیر حرکتش قرار دارد عبور کند.
* 3 / 6 ــ اسب مى تواند به مربع هایى حرکت کند که نزدیکترین مربعها به مربع استقرار آن باشد. ولى در یک عرض، ستون یا قطر واحد نباشد.
* 3 / 7 ــ الف، پیاده مى تواند رو به جلو و به مربع اشغال نشده اى که بلافاصله در همان ستون در مقابل آن است حرکت کند.
ــ ب، پیاده در حرکت نخست خود مى تواند همانند حالت الف، حرکت کند، یا آنکه دو مربع در همان ستون پیشروى کند، مشروط به اینکه هر دو مربع اشغال نشده باشند.
ــ ج، پیاده مى تواند به مربع تحت اشغال مهره حریف که به طور مورب در مقابل آن و در ستون مجاور باشد حرکت کند و آن مهره را بگیرد.
ــ د، اگر یک پیاده حریف در یک حرکت دو مربع از مربع اولیه اش پیشروى کرده باشد، پیاده اى که به مربع عبور این پیاده حریف حمله کرده است، مى تواند پیاده حریف را بگیرد، طورى که انگار آن پیاده حریف فقط یک مربع حرکت کرده است. این گرفتن را فقط در حرکت بعد از این پیشروى مى توان انجام داد، و آن را گرفتن آن پاسان در حین عبور مى نامند.
ــ هـ ، وقتى پیاده اى به دور ترین عرض نسبت به موقعیت اولیه اش برسد، باید به عنوان بخشى از همان حرکت آن را با وزیر، رخ، فیل یا اسب همرنگ آن پیاده عوض کرد. حق انتخاب بازیکن منحصر به مهره هایى نیست که قبلاً گرفته شده باشند. این تعویض پیاده با مهره دیگر را ترفیع مى نامند، و اثر مهره جدید آنى است.
* 3 / 8 ــ الف، شاه مى تواند به دو صورت مختلف حرکت کند، با:
ــ ۱ ، حرکت کردن به هر مربع مجاور که در معرض حمله یک یا چند مهره حریف نباشد .حتى اگر این مهره هاى حریف قادر به حرآت نباشند ، مربع هاى مسیر حرکت آنها در معرض حمله شمرده مى شوند.
ــ ۲ ، قلعه رفتن، این حرکت شاه و یکى از دو رخ همرنگ آن در یک عرض واحد است، و یک حرکت شاه به حساب مى آید، و به صورت زیر انجام مى شود:
ــ شاه از مربع اولیه اش دو مربع به طرف رخ جابه جا مى شود، سپس آن رخ به مربعى منتقل مى شود که شاه همان موقع از آن عبور کرده است .
@ ــ در حالت هاى زیر قلعه رفتن غیر قانونى است:
ــ الف، شاه قبلاً حرکت کرده است، یا، ب، با رخى که قبلاً حرکت کرده است.
@ ــ درحالت هاى زیر قلعه رفتن به طور موقت ممنوع است:
ــ الف، مربعى که شاه در آن قرار دارد، یا مربعى که شاه باید از آن عبور کند، یا مربعى که شاه قرار است آن را اشغال کند، در معرض حمله یک یا چند مهره حریف باشد.
ــ ب، بین شاه و رخى که قلعه رفتن قرار است، با آن انجام شود، مهره اى وجود داشته باشد.
ــ پ، شاه در کیش است، اگر در معرض حمله یک یا چند مهره حریف باشد، ولو این مهره ها خود قادر به حرکت نباشند، اعلام کیش اجبارى نیست.
* 3 / 9 ــ هیچ مهره اى نمى تواند حرکتى انجام دهد که شاه او را در معرض کیش قرار دهد یا آن را در معرض کیش باقى بگذارد.
ماده ۴ ــ عمل حرکت دادن مهره ها:
* 4 / 1 ــ هر حرکت را باید فقط با یک دست انجام داد.
* 4 / 2 ــ بازیکنى که نوبت حرکت اوست، مى تواند یک یا چند مهره را در مربع هاى آنها مرتب کند، مشروط به اینکه ابتدا قصد خود را بیان دارد، مثلاً با گفتن: ژادوب، یا آی اجست، J adoube یا I adjust …
* 4 / 3 ــ بجز آنچه در ماده ۴ / ۲ آمده است، اگر بازیکنى که نوبت اوست، عمداً در صفحه شطرنج:
ــ الف، یک یا چند مهره خود را لمس کند، باید اولین مهره لمس شده اى را که مى توان حرکت داد حرکت بدهد، یا، ــ ب، یک یا چند مهره حریف را لمس کند، باید اولین مهره لمس شده اى را که مى توان گرفت
بگیرد، یا، ــ ج، یک مهره از هر رنگ، مهره خود یا حریف را لمس کند، باید مهره حریف را با مهره خود بگیرد، یا اگر این عمل قانونى نبود، اولین مهره لمس شده اى را که مى توان حرکت داد، یا گرفت، حرکت بدهد یا بگیرد. اگر قابل تشخیص نباشد که مهره خودى اول لمس شده است، یا مهره حریف، مهره بازیکن را باید لمس شده قبل از مهره حریفش به حساب آورد.
* 4 / 4 ــ الف، اگر بازیکنى عمداً شاه و رخ خود را لمس کند، باید در آن جناح قلعه برود، به شرطى که این کار قانونى باشد.
ــ ب، اگر بازیکنى عمداً رخى را لمس کند، و سپس شاه خود را لمس کند، مجاز نیست در آن نوبت در آن جناح قلعه برود، و موقعیت مشمول ماده الف ۴ / ۳ خواهد بود.
ــ ج، اگر بازیکنى به قصد قلعه رفتن شاه را لمس کند، یا هم زمان شاه و رخ را لمس کند ولى قلعه رفتن در آن جناح غیر قانونى باشد، بازیکن باید حرکتى قانونى با شاه خود انجام دهد، که ممکن است، شامل قلعه رفتن در جناح دیگر نیز باشد. اگر شاه اصلاً حرکت قانونى نداشته باشد، بازیکن مختار است هر حرکتى که قانونى باشد انجام دهد.
* 4 / 5 ــ اگر هیچ کدام از مهره هاى لمس شده را نتوان حرکت داد یا گرفت، بازیکن مى تواند هر حرکتى که قانونى باشد انجام دهد.
* 4 / 6 ــ بازیکن به محض آنکه عمداً مهره اى را لمس کند، حق اعتراض به تخطى حریف از هر یک از مواد این قوانین را از دست مى دهد.
* 4 / 7 ــ وقتى مهره ای، به عنوان حرکتى قانونى یا بخشى از حرکتى قانونى، در مربعى رها شود، دیگر نمى توان آن را به مربع دیگرى حرکت داد. حرکت موقعى انجام شده محسوب مى شود که تمامى شروط مقتضى ماده ٣ تامین شده باشد.
ماده ۵ ــ اتمام بازى:
* 5 / 1 ــ الف، بازیکنى که با حرکت قانونى، شاه حریف را کیش و مات کرده باشد، بازى را برده، و بازى بلافاصله به اتمام مى رسد، به شرطى که حرکتى موجب پوزیسیون کیش و مات شده است قانونى باشد.
ــ ب، بازیکن که حریفش اعلام کند تسلیم شده، یا واگذار کرده، بازى را برده است . بازى بلافاصله به اتمام مى رسد.
* 5 / 2 ــ الف، وقتى بازیکنى که نوبت اوست، هیچ حرکت قانونى نداشته باشد و شاهش نیز در معرض کیش نباشد، بازى مساوى می شود، و مى گویند بازى پات شده است، و بلافاصله به اتمام مى رسد، به شرطی حرکتى که موجب پوزیسیون پات شده است قانونى باشد.
ــ ب، هرگاه پوزیسیونى پدیدار شود، که در آن هیچ یک از دو بازیکن نتواند با سلسله حرکت هاى قانونى حریف را کیش و مات کنند، بازى مساوى است، مى گویند بازى به پوزیسیون مرده رسیده است، و بازى بلافاصله به اتمام مى رسد، به شرطى حرکتى که موجب این پوزیسیون شده، قانونى باشد.
ــ پ، با توافق دو بازیکن در حین بازى، بازى مساوى مى شود، و بازى بلافاصله به اتمام مى رسد، نگاه کنید به ماده ۹ / ۱.
ــ د، اگر پوزیسیون یکسانى بخواهد حداقل براى سومین بار در صفحه شطرنج پدیدار شود، یا حداقل سه بار در صفحه شطرنج پدیدار شده باشد، بازى مى تواند مساوى شود، نگاه کنید به ماده ۹ / ۲.
ــ ذ، اگر آخرین ۵٠ حرکت پیاپى را هر دو بازیکن بدون جابجایى هیچ پیاده اى و بدون گرفتن هیچ مهره اى انجام داده باشند، بازى مى تواند مساوى شود، نگاه کنید به ماده ۹ / ۳.
مقررات مسابقه
ماده ۶ ــ ساعت شطرنج: … ادامه دارد.
عکس یک شطرنج تاریخی، و عکس های تاریخی بازی شطرنج، از دید دیوان شمس، عکس شماره ۵۶۹۱.
تاریخ بازیهای فکری در ایران
تاریخ و فلسفه تخته نرد
آیا میدانید تخته نرد، چگونه و توسط چه کسی ابداع شد؟ و چه فلسفه زیبا و عبرت آموزی در پس آن نهان است؟ آنچه که من می دانم تخته نرد، در هزاره اول خورشیدی ایرانی در تمدن کهن جیرفت اختراع شد، و توسط بزرگمهر تکامل یافت، یا به نوعی ابداع مجدد گردید، و داستان زیر در پیدایش آن آمده است. یاد آوری نمایم، در واقع شطرنج و تخته نرد، مانند تمام موضوعات و مسائل دیگر، طی روندی برابر تاریخ و فرهنگ یادگیری تکامل پیدا کرده اند.
گویند، در زمان پادشاهی انوشیروان خسرو پسر قباد، پادشاه هند استان که خوزستان کنونی ایران است، دیورسام بزرگ، برای سنجش خرد و دانایی ایرانیان و اثبات برتری خود شطرنجی را که مهره های آن از زمرد و یاقوت سرخ بود، به همراه هدایایی نفیس به دربار ایران در خورآسان فرستاد، و تخت ریتوس دانا را مأمور انجام این کار کرد. او در نامه ای به پادشاه ایران نوشت: از آنجا که شما شاهنشاه ما هستید، دانایان شما نیز باید از دانایان ما برتر باشند. پس یا روش و شیوه آنچه را که به نزد شما فرستاده ایم (شطرنج) باز گویید و یا پس از این ساو و باج برای ما بفرستید. شاه ایران پس از خواندن نامه چهل روز زمان خواست، و هیچ یک از دانایان در این چند روز چاره و روش آن را نیافت، تا اینکه روز چهلم بزرگمهر که جوانترین وزیر انوشیروان بود، به پا خاست و گفت: این شطرنج را چون میدان جنگ ساخته اند، که دو طرف با مهره های خود با هم می جنگند و هر کدام خرد و دور اندیشی بیشتری داشته باشد، پیروز می‌شود. او راز های کامل بازی شطرنج و روش چیدن مهره ها را یافت و گفت، شاهنشاه سه بار بر او درود فرستاد، و دوازده هزار سکه به او پاداش داد. پس از آن تخت ریتوس با بزرگمهر به بازی پرداخت، بزرگمهر سه بار بر تخت ریتوس پیروز شد. روز بعد بزرگمهر تخت ریتوس را به نزد خود خواند و وسیله بازی دیگری را نشان داد و گفت: اگر شما این را پاسخ دادید ما باجگزار شما می شویم و اگر نتوانستید باید باجگزار ما باشید. دیورسام چهل روز زمان خواست، اما هیچ یک از دانایان آن سرزمین نتوانستند وین اردشیر را چاره گشایی کنند، و به این ترتیب شاه هنداستان پذیرفت که باجگزار ایران باشد.
* تخته نرد: کره زمین
* 30 مهره: نشان گر ۳۰ شبانه روز یک ماه
* 24 خانه: نشانگر ۲۴ساعت شبانه روز
* 4 قسمت زمین: 4 فصل سال
* 5 دست بازی: 5 وقت یک شبانه روز
* 2 رنگ سیاه و سپید: شب و روز
* هر طرف زمین ۱۲ خانه دارد: 12 ماه سال
* زمین بازی: آسمان
* تاس: ستاره بخت و اقبال
* گردش تاس ها: گردش ایام
* مهره ها: انسان ها
* گردش مهره در زمین: گردش زندگی انسانها
* برداشتن مهره در پایان هر بازی: مرگ انسان ها
* اعداد تاس: 1 = یکتایی و خداپرستی، 2 = آسمان و زمین، 3 = پندار نیک؛ گفتار نیک، کردار نیک، 4 = شمال، جنوب، شرق، غرب، 5 = خورشید؛ ماه، ستاره، آتش، رعد، 6 = شش روز آفرینش.
جالب: تاس واژه ای ایرانی است، و به معنی مکعب سر شده است.
عکس یک تخته نرد با نقش جهان، عکس شماره ۵۶۶۸ .
تاریخ بازیهای فکری در ایران
مستندهای مربوط
مستندهای بیشتر را در آپارات وبسایت ارگ ایران ببینید، لینک آن در ستون کناری
توجه ۱: اگر وبسایت ارگ به هر علت و اتفاق، مسدود، حذف یا از دسترس خارج شد، در جستجوها بنویسید: انوش راوید، یا، فهرست مقالات انوش راوید، سپس صفحه اول و یا جدید ترین لیست وبسایت و عکسها و مطالب را بیابید. از نظرات شما عزیزان جهت پیشبرد اهداف ملی ایرانی در وبسایت بهره می برم، همچنین کپی برداری از مقالات و استفاده از آنها با ذکر منبع یا بدون ذکر منبع، آزاد و باعث خوشحالی من است.
توجه ۲: جهت یافتن مطالب، یا پاسخ پرسش های خود، کلمات کلیدی را در جستجو های ستون کناری وبلاگ بنویسید، و مطالب را مطالعه نمایید، و در جهت علم مربوطه وبلاگ، با استراتژی مشخص یاری نمایید.
توجه ۳: مطالب وبسایت ارگ و وبلاگ گفتمان تاریخ، توسط ده ها وبلاگ و وبسایت دیگر، بصورت خودکار و یا دستی کپی پیس می شوند، از این نظر هیچ مسئله ای نیست، و باعث خوشحالی من است. ولی عزیزان توجه داشته باشند، که حتماً جهت پیگیر و نظر نوشتن درباره مطالب، به اصل وبلاگ من مراجعه نمایند.