بررسی تاریخ جهانگشای جوینی 7
مقدمه جلد سوم
توجه: نظرات و تحلیل های من انوش راوید در زیر مطالب کتاب، در همین برگه با خط قرمز است.
[جلد سوم]
فهرست مندرجات کتاب
مقدّمه مصحّح، ح- ل
دیباچه کتاب، 1
ذکر احوال الغ نوین و سرقویتی بیکی، 3
ذکر احوال بجمن و استیضال او، 9
ذکر جلوس منکوقاآن بر تخت خانی و گستردن بساط عدل نوشروانی، 12
ذکر نموداری از محاسن ذات همایون پادشاه جهان منکوقاآن بعد از استقرار او بر سریر ملک، 83
ذکر ارکان دولت [منکوقاآن]، 85
ذکر حرکت پادشاه‌زاده جهان هولاکو ببلاد غربی، 89
ذکر حرکت پادشاه جهان هولاکو بفتح قلاع ملاحده، 106
نسخه فتح‌نامه الموت، 114
ذکر تقریر مذاهب باطنیان و اسماعیلیان و احوال جماعت مذکور، 142
ذکر خلافت مهدی فاطمی، 157
ذکر خلافت قائم پسر مهدی، 160
ذکر خلافت المنصور اسماعیل پسر قائم، 160
ذکر خلافت المعزّ لدین اللّه ابو تمیم معدّ پسر منصور، 161
ذکر خلافت العزیز باللّه ابو منصور نزار پسر معزّ، 162
ذکر خلافت الحاکم بامر اللّه ابو علی منصور پسر عزیز، 166
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 6
ذکر خلافت الظّاهر لأعزاز دین اللّه ابو الحسن علی پسر حاکم، 171]
ذکر محضر مهدی مقدوح، 173
ذکر جلوس مستنصر [ابو تمیم معدّ] پسر ظاهر، 177
ذکر خلافت المستعلی باللّه ابو القاسم احمد پسر مستنصر، 179
ذکر خلافت الآمر باحکام اللّه ابو علی منصور پسر مستعلی، 181
ذکر خلافت الحافظ لدین اللّه ابو المیمون عبد المجید بن محمّد بن المستنصر، 181
ذکر خلافت الظّافر بامر اللّه ابو منصور اسمعیل پسر حافظ، 181
ذکر خلافت الفائز بنصر اللّه ابو القاسم عیسی پسر ظافر، 182
ذکر خلافت العاضد لدین اللّه ابو محمّد عبد اللّه بن یوسف بن الحافظ، 182]
ذکر کیفیّت و سبب این احوال [یعنی انقراض فاطمیّین و استیلاء آل ایّوب بر مصر]، 182
ذکر حسن صبّاح و تجدید او و دعوت ملاحده که آنرا دعوت جدیده خوانند، 186
[ذکر سلطنت کیا بزرگ امید، 216
ذکر سلطنت محمّد بن بزرگ امید، 221]
ذکر ولادت حسن بن محمّد بن بزرگ امید [معروف بعلی ذکره السّلام و سلطنت او]، 222
[ذکر سلطنت محمّد بن حسن بن محمّد بن بزرگ امید، 240
ذکر سلطنت جلال الدّین حسن بن محمّد بن حسن بن محمّد بن بزرگ امید، 243
ذکر سلطنت علاء الدّین محمّد بن جلال الدّین حسن مذکور، 249]
ذکر احوال رکن الدّین خورشاه بعد از وفات پدرش، 259
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 7
ذکر قلاع رکن الدّین بعد از نزول او، 268
ذکر احوال رکن الدّین و انتهای کار ایشان، 275
ذیل کتاب در کیفیّت واقعه بغداد از نسخه مرحوم افضل العالم استاد البشر نصیر الحقّ و الدّین محمّد بن محمّد الطّوسی رحمه اللّه 280
حواشی و اضافات، 293
فهرست اسماء الرّجال، 492
فهرست الأماکن و القبائل، 549
فهرست اسماء الکتب، 574
غلطنامه، 590
فهرست مواضیع مهمّه حواشی آخر کتاب
انان و کلران، 294
کیش و قربان، 296
جغان نوین، 300
ارکؤن، 300
سونجاق نوین، 303
صلال در جمع صلّ، 304
عبد اللّه بن معاویة، 305
محمّد دیباج، 306
داعیان طبرستان، 307
تاریخ وفات اسمعیل بن جعفر الصّادق، 309
سعایت محمّد بن اسمعیل در حقّ موسی الکاظم علیه السّلام، 311
عبد اللّه بن میمون قدّاح، 312- 343
عبدان الکاتب، 343
ابو الخطّاب اسدی، 344
تاریخ ظهور قرامطه، 346
حمدان قرمط، 346
بلقاسم حوشب، 348
ابو عبد اللّه شیعی، 349
برادر او ابو العبّاس المخطوم، 353
تاریخ جلوس مهدی فاطمی، 353
تاریخ انقراض بنی الأغلب، 354
مقصود از بلاد مغرب و افریقیه، 355
تطایق کامل بین جهانگشای و دستور المنجّمین در تفاصیل راجع باسمعیلیّه، 355
ابو یزید خارجی، 358
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 8
تاریخ وفات کافور اخشیدی، 360
ابو حامد اسفراینی، 361
ابو الحسن قدوری، 361
ابو محمّد بن الأکفانی، 362
ابو عبد اللّه البیضاوی، 362
عبّاس بن تمیم صنهاجی و پسر او نصر، 366
العاضد لدین اللّه، 368
تاریخ ورود اسد الدّین شیر کوه با عساکر شام بمصر، 369
شابور (شاور) وزیر عاضد، 371- 379
عبد الملک بن عطاش، 381
فریم، 381
شهر یارکوه (- جبل شهریار)، 383
جبال قارن، 385
جبال شروین، 385
الموت، 387
1- فیشان ناحیه، 388
2- اندج رود، 389
3- اتان ناحیه، 389
4- بالا رودبار، 390
رودبار 390
اسامی قری و قصبات رودبار، 393
طالقان، 394
اسامی قری و قصبات طالقان، 396
چناشک، 399
ابو مسلم رازی، 400
قصیده معزّی در مدح او، 401
سحنه، 405
علی ذکره السّلام، 407
ناصر الدّین منکلی، 407
شمس الدّین آیتغمش، 408
نور الدّین کوکجه، 409
مظفّر الدّین وجه السّبع، 411
مظفّر الدّین کوکبوری، 412
سیف الدّین اغلمش، 414
کوتم، 418- 424
شیرکوه (الموت)، 425
شقان، 425- 428
فسکر، 428
تحصیص با حاء مهمله، 429
شهرک الموت و شهرک طالقان، 430
آل جستان، 432- 445
پای تخت ایشان، 434
تعداد ملوک این سلسله، 438
سلّامی، 446
اقبال شرابی، 449 ح- 450 ح
دواتدار کوچک، 449- 452
دواتدار بزرگ، 450 ح- 451 ح
سلیمانشاه بن برجم ایوائی، 453- 463
شرف الدّین بن الجوزی، 463- 464
جمال الدّین ابو الفرج بن الجوزی دوّم معاصر سعدی، 465
جرماغون نوین، 467 ح
بایجو نوین، 467- 470
کریت، 471
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 9
صاحب‌دیوان فخر الدّین بن الدّامغانی، 472
برج عجمی، 473
بیمارستان عضدی، 475
شرف الدّین مراغی، 475
شهاب الدّین زنگانی، 475
دروازه کلواذی، 475
ابن درنوس، 476
اوزان (اوران)، 478
استو بهادر (- علی بهادر)، 479
سیاه‌کوه، 481
تاکور، 484- 490
جانیت، 490- 491
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 10
مقدّمه مصحّح
اشاره
بعللی که اینجا موقع تفصیل ذکر آن نیست تهیّه طبع و تصحیح این جلد سوّم از تاریخ جهانگشای جوینی بیش از حدّ انتظار بتأخیر افتاد ولی للّه الحمد بالأخره بیاری خدای تعالی و حسن توفیق او وسایل اتمام آن فراهم آمده اینک این جلد اخیر کتاب بهمان طرز و اسلوب جلدین اوّلین ولی بعلاوه بعضی حواشی مفصّل‌تر و مبسوطتر باختتام رسید،
برای تصحیح این مجلّد سوّم علاوه بر شش نسخه جهانگشای که در تصحیح جلد اوّل و دوّم بکار برده‌ام و شرح خصوصیّات و ممیّزات هریک از آنها را مفصّلا و مشروحا در مقدّمه ج 1 ص فو- قی نگاشته (و باز ذیلا اشاره اجمالی بدانها خواهیم نمود) پنج نسخه دیگر نیز از همان کتاب بدست داشته‌ام که مجموع میشود یازده نسخه، ولی چون یک نسخه ازین پنج نسخه تازه (نسخه ط) که سابقا متعلّق بمرحوم براون بود قبل از آنکه بدست من افتد بشرحی که بعد ازین مذکور خواهد شد بخواهش آنمرحوم بتوسّط یکی از محصّلین هندوستان موسوم بکمال الدّین احمد با دو نسخه دیگر از همین کتاب از نسخ کتابخانه بدلیان «1» در اکسفورد مقابله شده و جمیع اختلاف قراءات و نسخه بدلهای آندو نسخه با نهایت دقّت در حواشی این نسخه ثبت شده بود پس در حقیقت این نسخه واحده منحلّ میشود بسه نسخه متغایره جداگانه و نتیجه آنکه مجموع نسخی که من در تصحیح این جلد سوّم بکار برده‌ام رویهمرفته عبارت خواهد بود از سیزده نسخه از نسخ جهانگشای که ذیلا اشاره اجمالی بهریک از آنها با تفصیل علامات و رموزی که
______________________________
(1)Bodleian Library ,Oxford
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 11
برای هرکدام از آنها بقصد اختصار و احتراز از تطویل و تکرار در حواشی این کتاب اتّخاذ کرده‌ایم خواهد شد، مابین این سیزده نسخه هفت نسخه اوّل آنها از نسخ کتابخانه ملّی پاریس است و مابقی از کتابخانهای عمومی یا خصوصی دیگر بتفصیل مذکور بعد ازین،
صورت نسخ سیزده‌گانه جهانگشای که در تصحیح این مجلّد بکار برده شده است
[نسخه‌های ا- ب- ج- د- ه- ز- ح]
1- نسخه ا-Supplement persan 205
2- نسخه ب-Supplement persan 1375
3- نسخه ج-Supplement persan 1556
4- نسخه د-Ancien fonds persan 69
5- نسخه ه-Supplement persan 1563
6- نسخه ز-Supplement persan 206
7- نسخه ح-Supplement persan 2018
«1»Bibliotheque Nationale ,Paris
چون وصف شش نسخه اوّل مذکور در فوق را مشروحا در مقدّمه جلد
______________________________
(1) رجوع شود بفهرست نسخ فارسی کتابخانه ملّی پاریس تألیف بلوشه
1905- 1934. manuscrits persans de la Bibliotheque Nationale, par E. Blochet, 4 tomes, Paris, Catalogue des
بتفصیل ذیل: نسخه ا- ج 1 نمره 441، نسخه ب- ج 1 نمره 443، نسخه ج- ج 1 نمره 442، نسخه د- ج 1 نمره 445، نسخه ه- ج 1 نمره 447، نسخه ز- ج 1 نمره 444، نسخه ح- ج 4 نمره 2312،
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 12
اوّل ص فو- قی بیان کرده‌ایم لهذا اینجا ببش بتکرار آن مسطورات نمی‌پردازیم فقط تجدید تذکّر خواننده را باشاره بیکی دو نکته ذیل اقتصار می‌نمائیم:
یکی آنکه اساس حقیقی طبع این جلد مانند دو جلد گذشته بنحو کلّی بر نسخه ا است که اصحّ و اکمل و اقدم جمیع نسخ دیگر و فقط هشت سال بعد از وفات مؤلّف کتاب استنساخ شده است (سنه 689) و سایر نسخ همه فرع و تابع این نسخه است باین معنی که متن حتّی المقدور بدون تصرّف از روی این نسخه استنساخ و با آن تطبیق شده است مگر در مواردی که غلط بودن این نسخه در کمال وضوح آشکار یا آنکه کلمات بدون نقطه یا مشکوک القراءة یا بکلّی محرّف و مصحّف باشد یا آنکه درین نسخه سقط و افتاده داشته باشد که در این موارد مذکوره متن ناچار باستعانت نسخ دیگر تصحیح شده است ولی باز در همه این صور و در جمیع صور دیگر و علی ایّ نحو کان جمیع نسخه بدلهای این نسخه بدون استثنا در جنب نسخه بدلهای سایر نسخ در حواشی ذیل صفحات بدست داده شده است تا خواننده خود برحسب ذوق و اجتهاد شخصی خود در انتخاب نسخه بدلی که بنظر او اصحّ و ارجح میآبد بکلّی آزاد باشد،
و دیگر آنکه در هریک از دو نسخه ب ه (چنانکه در مقدّمه ج 1 نیز بدان اشاره کرده‌ایم) در این جلد سوّم سقط بسیار بزرگی موجود است که درین دو مورد بالطّبع از استفاده از آن دو نسخه محروم مانده‌ایم، امّا سقط نسخه ب عبارت است از شانزده ورق تمام «1» از اوراق آن نسخه که مابین ورقb 512 وa 612 بکلّی از بین افتاده است، و این 16 ورق معادل است با قریب 77 صفحه از صفحات طبع کنونی و شروع میشود از سطر 14 از صفحه 135 از مجلّد حاضر از کلمه «چیزی که در آن
______________________________
(1) تعیین عدّه 16 از اعداد رؤس صفحات اصلی این نسخه که بارقام هندسی فارسی نوشته شده بدست میآید چه ورق215 a کنونی از ارقام کتابخانه ملّی دارای رقم 209 قدیمی فارسی است و ورق216 a کنونی دارای رقم 225،
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 13
خیری باشد» در اواخر فتح‌نامه الموت، و ختم میشود بسطر 9 از صفحه 212 بکلمه «مجانیق بنهادند» در اواخر فصل حسن صبّاح و دعوت جدیده،
و امّا سقط بزرگ نسخه ه عبارت است تقریبا از تمام نصف اخیر جلد سوّم جهانگشای از ابتداء قسمت اسماعیلیّه الی انتهاء آن و شروع میشود از ابتداء فصل معنون به «ذکر تقریر مذاهب باطنیان و اسماعیلیان و احوال جماعت مذکور» در ص 142 س 10 از طبع حاضر و ختم میشود بآخرین سطر ص 278 که صفحه اخیر کتاب است، و این قسمت ساقطه معادل است با قریب 136 صفحه از صفحات مجلّد حاضر از جمله 278 صفحه تمام اصل کتاب، و نسخه حاضره بآخرین جمله فتح‌نامه الموت بکلمات «فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» ختم میشود بدون اینکه بهیچوجه آثار و علایم افتادگی در بین باشد بلکه برعکس ناسخ بعد از آخرین جمله مذکوره افزوده «و صلّی اللّه علی محمّد و آله الطّاهرین» و سطور اخیره کتاب را نیز برسم معهود غالب نسّاخ در خواتیم کتب بشکل مثلّثی بانتها رسانیده است که ازین قراین بکلّی واضح است که در نظر ناسخ کتاب بهمین‌جا ختم میشده و بعد از فتح‌نامه الموت در نسخه منقول عنها قطعا هیچ‌چیز دیگری نبوده است، و باحتمال بسیار قوی نسخه منقول عنها یکی از نسخ اوّلیّه جهانگشا بوده که مؤلّف آن هنوز فصل راجع باسماعیلیّه را بدان الحاق نکرده و کتاب را بحال حالیّه تکمیل ننموده بوده است، و اینکه تاریخ آن نسخه بشرحی که در مقدّمه ج 1 ص قز مذکور است بظنّ غالب سنه 659 بوده یعنی فقط یکسال بعد از آخرین تاریخی که ذکر آن در جهانگشای آمده (یعنی سنه 658) «1» جدّا مؤیّد صحّت این احتمال است و میرساند که نسخه مذکوره فوق العاده قدیمی و بکلّی قریب العهد با تحریر اولیّه این کتاب بوده است،
______________________________
(1) رجوع شود بمقدّمه ج 1 ص فه،
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 14
و امّا نسخه ح یعنی Supplement persan 2018 )- فهرست بلوشه ج 4 نمره 2312)، چون این نسخه فقط درین سنوات اخیره داخل کتابخانه ملّی پاریس شده است لهذا برای راقم سطور در تصحیح جلد اوّل و دوّم اینکتاب استفاده از آن ممکن نشد چه در آن تاریخ هنوز کسی از وجود این نسخه اطّلاعی نداشت، نسخه حاضره بخطّ نسخ قدیمی نسبة خوش و بقطع خشتی عریض و محتوی است بر 319 ورق و تاریخ کتابت آن در 2 ربیع الأوّل سنه 700 هجری است، و نسخه‌ایست کامل یعنی دارای هر سه جلد کتاب است ولی مانند عدّه بسیار قلیلی از نسخ اینکتاب (از جمله دو نسخه د ه- رجوع شود بمقدّمه ج 1 ص قه- قز متن و حاشیه) در این نسخه نیز جهانگشای بدو مجلّد منقسم است نه بسه مجلّد بطبق اکثریّت نسخ معموله و جلد اوّل و دوّم کنونی رویهمرفته یک جلد محسوب شده است یعنی مجلّد اوّل و کاتب در آخر مجلّد دوّم حالیّه چنین نوشته: «تمام شد مجلّد اوّل از تاریخ جهانگشای و صلّی اللّه علی محمّد و آله»، و جلد سوّم کنونی بالطّبع جلد دوّم لابد محسوب میشده گرچه بدین فقره تصریح نشده و کاتب در آخر جلد سوّم حالیّه فقط چنین نوشته: «فرغ «1» من تاریخ جهانگشای ثانی ربیع الأوّل سنة سبع مائة الهلالیّة»، این نسخه در صحّت و سقم متوسّط الحال بلکه جنبه سقم و کثرت اغلاط آن غالب است ولی معذلک در تصحیح این مجلّد حاضر بی‌نهایت مفید واقع شد چه از مقایسه دقیق این نسخه با سایر نسخ که بدست داشتم بر من واضح شد که اصل و منشأ این نسخه بکلّی غیر اصل و منشأ سایر نسخ است و این نسخه حاضره با سایر نسخ مشار الیها بکلّی از دو خانواده مختلف منشعب شده‌اند و مابین آنها در تحریر عبارات و زیاده و نقصان جمل و کلمات و غیر ذلک از جزئیّات در اغلب مواضع اختلاف کلّی موجود است و چه‌بسا از مواضع مشکوکه یا محرّفه مصحّفه که در جمیع نسخ همه حال بیکسان و عبارت فاسد و مطلب
______________________________
(1) کذا بدون ذکر فاعل فعل،
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 15
بکلّی نامفهوم بود باستعانت این نسخه مقصود واضح و عبارت مصحّح گشت، یکی از مالکین قدیم این نسخه در دو صفحه سفید مابین جلد دوّم و سوّم کنونی (ورقb 732-a 832( بعضی عبارات و اشعار بفارسی و عربی و ایغوری (بخطّ ایغوری) و مغولی (بخطّ مغولی) نوشته و در آخر آن رقم کرده: «و کتبه العبد الرّاجی رحمة ربّه و عفوه و غفرانه و کرمه محمّد بن عمر بن حسن بن محمود بن عبد العزیز السّمرقندی المعروف [ب] محمّد بخشی بماردین المحروسة فی تاریخ اوّل جمادی الآخر سنة اربع و عشرین و سبعمائة رحم اللّه من ترحّم الی [ظ: علی] کاتبه و عفا الله عنه و لسائر المسلمین آمین ربّ العالمین»،
8- نسخه ط، 9- نسخه ی، 10- نسخه ک،
امّا نسخه ط عبارت است از سوادی از نسخه جهانگشای موجوده در کتابخانه موزه بریطانیّه در لندن بعلامت «شرقی 155» «1» (فهرست ریو ج 1 ص 160- 161)، نسخه اصل لندن که راقم سطور خود آنرا بدقّت مطالعه کرده نسخه‌ایست بغایت جدید و بغایت سقیم و مشحون از اغلاط فاحشه و تحریفات فاسده و سقط و افتادگیهای بسیار و تاریخ کتابت آن در ماه ربیع الثّانی سنه 1277 است و دارای 275 ورق است بقطع وزیری بزرگ و خطّ نستعلیق هندی، برای بقیّه وصف آن نسخه رجوع شود بفهرست سابق الذّکر ریو، و نسخه حاضره ط که گفتیم فقط سوادی است از نسخه مذکوره لندن سابقا متعلّق بوده بمأسوف علیه ادوارد براون مستشرق مشهور انگلیسی و بخطّ دو کاتب مختلف است که بخواهش آنمرحوم بالمناصفه این نسخه را از روی نسخه لندن برای کتابخانه او استنساخ کرده‌اند: یکی
______________________________
(1)
by Charles Rieu, London, 1879- 1883 (. Or. 155) voir Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum,
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 16
عارف بیک حیدر پاشازاده از ترکهای عثمانی سابق که از اوّل کتاب الی ص 440 (اواخر جلد دوّم) بخطّ اوست، و دیگری یکی از اهالی هند موسوم بمولوی محمّد برکة اللّه بهوپالی که از ص 441 الی ص 748 که آخرین صفحه کتاب است بخطّ این کاتب اخیر است، نسخه حاضره بالطّبع دارای همان اغلاط و تحریفات و سقطهای نسخه منقول عنها یعنی نسخه سابق الذّکر لندن است بعلاوه اغلاط لا تعدّ و لا تحصای دیگر و تصرّفات خودسرانه بسیار که کاتب هندی در نصف اخیر کتاب که بخطّ اوست (و حاوی جلد سوّم است که محلّ احتیاج ماست) از خود در هر قدم و هر موقع علاوه کرده است، ولی نصف اوّل کتاب که بخطّ کاتب ترک است از اینگونه اغلاط الحاقی مصون و تقریبا سوادی است مطابق با اصل، تاریخ کتابت نسخه حاضره ماه اکتوبر سنه 1902 میلادی است و خطّ آن خطّ نستعلیق زشت ولی خوانا و بقطع وزیری عریض و دارای 748 صفحه است،- جلد سوّم این نسخه ط را چنانکه سابق نیز اشاره بدان کردیم در سنه 1919 م بخواهش مرحوم براون یکی از طلّاب فاضل هندوستان موسوم بکمال الدّین احمد که در آن تاریخ در دار العلوم کمبریج بتحصیل اشتغال داشته با دو نسخه دیگر از همین کتاب متعلّق بکتابخانه بدلیان «1» در اکسفورد بدقّت تمام مقابله کرده و جمیع اختلاف قراءات و نسخه‌بدلهای آندو نسخه را با نهایت سعی و مواظبت و احتیاط در حواشی نسخه حاضره افزوده و جمیع سقطهای نسخه لندن را نیز از روی دو نسخه مزبوره اکسفورد تکمیل و در اوراق علیحده نگاشته و بنسخه حاضره الحاق نموده است، و علامت دو نسخه مزبوره در کتابخانه بدلیان یکی
Fraser 154
است، و دیگریOuseley Add .44 ، و کمال الدّین احمد از نسخه اوّلی همیشه بحرفA و از نسخه ثانی بحرفB تعبیر میکند و ما در حواشی این
______________________________
(1)Bodleian Library ,Oxford .
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 17
کتاب علامت نسخه اوّل را حرف ی و علامت نسخه ثانی را حرف ک قرار داده‌ایم و مجدّدا تذکّر میدهیم که ما خود هیچیک ازین دو نسخه اکسفورد را شخصا معاینه نکرده و هرچه از آنها نقل میکنیم از روی خطّ کمال الدّین احمد مزبور است لا غیر،
امّا نسخه ی)Bodleian Library ,Fraser 154( از قرار وصفی که ایته «1» در فهرست نسخ فارسی کتابخانه بدلیان در تحت نمره 146 از آن نموده نسخه‌ایست بسیار قدیمی بدون تاریخ کتابت و بخطّ نسخ و محتوی است بر هر سه جلد کتاب لکن از طرف آخر اندکی نقصان دارد و دارای 232 ورق است بقطع وزیری بزرگ،
و امّا نسخه ک)Ibid .,Ouseley Add .44( از قرار وصف همان مؤلّف «2» در تحت نمره 145 از فهرست مزبور نسخه‌ایست کامل محتوی بر هر سه مجلّد و بخطّ نستعلیق و دارای 172 ورق است بقطع نیم ورقی و تاریخ کتابت ندارد،
11- نسخه ل-India Office ,No .1914
(فهرست نسخ فارسی دیوان هند تألیف ایته «3» نمره 170)، نسخه‌ایست کامل محتوی بر هر سه مجلّد و متعلّق است بکتابخانه اداره هندوستان در لندن و بغایت سقیم و کثیر الأغلاط است «4» و تاریخ کتابت آن در
______________________________
(1)
Ethe, Oxford, 1889, No. 146. Catalogue of Persian manuscripts in the Bodleian Library, by Hermann
(2)Ibid .,No .145 .
(3)
Hermann Ethe, Oxford, 1903, No. 170. Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office, by
(4) آقای سر دنیزن رسSir E .Denison Ross برای جبران کمبود نسخه س که خود ایشان در چند سال قبل عکس آنرا منتشر ساخته‌اند و عنقریب شرح آن خواهد آمد
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 18
15 شوّال سنه 1076 است و دارای 236 ورق است بقطع نیم ورقی بخطّ نستعلیق زشت، این نسخه نیز مانند دو نسخه ج م مشتمل است بر ذیل مختصر خواجه نصیر الدّین طوسی بر جهانگشای (رجوع شود بص یط- کا ازین مقدّمه) ولی یک ورق تمام ازین ذیل مابین اوراقb 432-a 532 در صحّافی از نسخه حاضره افتاده است «1»، برای بقیّه وصف این نسخه رجوع شود بفهرست سابق الذّکر ایته،
12- نسخه م
نسخه‌ایست جدید مورّخه 1343 ملکی راقم سطور و عبارت است از جلد سوّم جهانگشای فقط بدون دو جلد اوّل و دوّم ولی بعلاوه دو رساله دیگر که شرح آنها خواهد آمد، و تمام مجموعه بخطّ آقای مجتبی مینوی است از اجلّه فضلاء معاصر که آنرا در طهران از روی نسخه جدید دیگری مورّخه 1303 که متعلّق بوده بیکی از سادات حسابی ایران استنساخ و با دقّت تمام با نسخه اصل مقابله کرده و سپس آنرا باینجانب هدیه داده‌اند شکر اللّه سعیه، و عین عبارت ایشان در صفحه اخیر کتاب از قرار ذیل است: «این کتاب از روی نسخه متعلّق بآقای حسابی استنساخ شد و آنرا جدّ ایشان مسمّی بحاج سیّد اسد اللّه تفرشی در سنه 1303 هجری قمری از روی نسخه نقل کرده بوده که بخطّ محمّد شاه بن علیّ بن محمود بن شادبخت الأصفهانی المعروف بشیخ الحافظ [کذا] ساکن محلّت کرّان فی منتصف ذی القعدة سنة ثمان و تسعین و ستّمائة در عهد خانیّت غازان از روی نسخه صاحب‌دیوان نوشته شده و اکثر آن غلط و رونویسی بوده است حرّره
______________________________
مابین صفحات 42 و 43 از آن نسخه عکس چهار صفحه از این نسخه حاضره دیوان هند یعنی نسخه ل را نیز چاپ کرده‌اند و نمرات این چهار صفحه راa 24،b 24،c 24،d 24 گذارده‌اند، برای تصوّر اجمالی از وضع خطّ و صحّت و سقم این نسخه رجوع بچهار صفحه مذکور شود،
(1) رجوع شود بص 284 حاشیه 1 از طبع حاضر،
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 19
العبد الآثم مجتبی مینوی فی 23 رمضان سنه 1343»،- این نسخه در صحّت و سقم متوسّط و با وجود اینکه از قرار مذکور در فوق بسه واسطه از روی خطّ خود مؤلّف استنساخ شده از اغلاط و اوهام خالی نیست که واضح است در هر نقل و استنساخی برسم اغلب نسخ خطّی دنیا چندین قدم از اصل خطّ مؤلّف دور افتاده بوده تا بدین حال حالیّه رسیده است،- نسخه حاضره چنانکه گفتیم علاوه بر جلد سوّم جهانگشای مشتمل است نیز بر دو رساله دیگر: یکی ذیل مختصر خواجه نصیر الدّین طوسی بر جهانگشای که در دو نسخه ج ل نیز چنانکه گفتیم موجود است (رجوع شود بص یط- کا ازین مقدّمه)، دوّم رساله دیگری از تألیفات خود مؤلّف جهانگشای علاء الدّین عطاملک جوینی موسوم بتسلیة الأخوان که شرح آن و نقل فصولی از آن در مقدّمه ج 1 ص مج- مح و عب- عد مفصّلا گذشت و در آنجا گفتیم که نسخه دیگری ازین رساله در آخر نسخه ج نیز موجود است، نسخه ما نحن فیه بخطّ شکسته نستعلیق و بقطع خشتی و دارای 153 صفحه است که 120 صفحه آن از آن جلد سوّم جهانگشا با ذیل خواجه نصیر است و 33 صفحه دیگر رساله تسلیة الأخوان،
13- نسخه س
عبارت است از چاپ عکسی از جلد سوّم جهانگشای فقط بدون دو جلد اوّل و دوّم که آقای سر دنیزن رس «1» مستشرق مشهور انگلیسی از روی نسخه خطّی بسیار قدیمی که متعلّق بوده بآقای عبد الحسین شیبانی (وحید الملک سابق) مقیم طهران عکس برداشته و آنرا بطریقه «فاک سیمیل «2» که نوعی از عملیّه تکثیر عکس نسخ است در سنه 1931 میلادی منتشر ساخته‌اند، این نسخه بعد از نسخه ا قدیمترین جمیع نسخ جهانگشاست که راقم سطور بدست داشته و تاریخ کتابت آن 10 شوال سنه 690 است
______________________________
(1)Sir E .Denison Ross .
(2)Facsimile .
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 20
یعنی فقط یکسال بعد از تاریخ کتابت نسخه ا (689) و نه سال بعد از وفات مؤلّف کتاب (681)، و عین حکایت خطّ کاتب در آخرین صفحه کتاب از قرار ذیل است: «و قد وقع الفراغ من تحریره یوم العاشر [کذا] من شهر شوّال لسنة تسعین و ستّمائة الهجریّة رحم اللّه من نظر فیه و دعا لکاتبه بالرّحمة و الغفران»، خطّ این نسخه فوق العاده شبیه بخطّ نسخه آ است (عکس دو صفحه از نسخه آ در مقدّمه جلد اوّل یکی در ابتدای کتاب و دیگری در مقابل ص فز چاپ شده هرکس میتواند خطّ نسخه حاضره را با خطّ آن نسخه موازنه نماید) و تاریخ این نسخه نیز چنانکه گفتیم فقط یکسال بعد از تاریخ نسخه آ است بنابرین هیچ مستبعد نیست بلکه بعقیده راقم سطور تقریبا قطع و یقین است که کاتب هردو نسخه یک نفر بوده است منتهی اینکه کاتب مزبور در آخر نسخه آ نام خود را رقم کرده ( «علی یدی العبد الضّعیف رشید الخوافی» «1») و در آخر نسخه س ازین فقره غفلت یا مسامحه نموده است، و علی ایّ تقدیر خواه کاتب هردو نسخه یک نفر بوده یا دو نفر چیزیکه یقین است اینست که ایندو نسخه از روی یک اصل واحد نقل نشده بلکه از دو اصل بکلّی مختلف منشعب شده‌اند چه مابین آنها در تحریر متن و سوق عبارات و کلمات و جمل در اغلب مواضع اختلاف بیّن مشهود است،- برای سایر اطّلاعات راجع باین نسخه س رجوع شود بمقدّمه انگلیسی که آقای سر دنیزن رس بر آن علاوه کرده‌اند،
[تنبیه]
تنبیه 1- مابین این سیزده نسخه که وصف اجمالی آنها در فوق مذکور شد هفت نسخه اوّل آنها را (یعنی نسخ آ ب ج د ه ز ح را) بنحو همیشگی و دائمی و مرتّبا و منظّما از اوّل کتاب الی آخر آن در تصحیح این مجلّد بکار برده‌ایم و جمیع نسخه بدلها و اختلاف قراءات مهمّ هر هفت
______________________________
(1) رجوع شود بصفحه عکس مقابل ص فز از مقدّمه ج 1 و بص 278 از مجلّد حاضر،
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 21
نسخه را در جمیع موارد بدست داده‌ایم، ولی شش نسخه اخیر را (یعنی نسخ ط ی ک ل م س را) فقط از اواسط کتاب از حدود ص 186 ببعد یعنی از اوایل فصل راجع بحسن صبّاح و دعوت جدیده الی آخر کتاب از آنها استفاده کرده‌ایم نه قبل از آنچه قبل از آن هیچیک ازین نسخ ششگانه در محلّ دسترس راقم سطور نبود، و در این نیمه اخیر کتاب هم که این شش نسخه را بکار برده‌ایم بنحو همیشگی و دائمی نیست بلکه فقط گاهگاه و در مواقع بسیار مهمّ و در اشدّ ضرورت از آنها استمداد جسته‌ایم یعنی مثلا در مواردی که عبارت در غالب نسخ مشکوک یا محرّف و مصحّف بوده یا در مورد اسامی رجال یا اسامی اماکن یا تاریخ سنوات و نحو ذلک،
تنبیه 2- نسخه و از نسخ جهانگشای کتابخانه ملّی پاریس که خارج از نسخ سیزده‌گانه مذکور در فوق و ما آنرا سابقا در تصحیح قسمتی از اوایل جلد اوّل بکار برده‌ایم چون از قراریکه بعدها در ضمن مقابله و تصحیح معلوم شد نسخه بود در منتهی درحه سقیم و فوق العاده مغلوط و تقریبا بکلّی غیر منتفع به لهذا بشرح مذکور در مقدّمه ج 1 ص قح- قط از همان اوایل جزوه چهارم از مجلّد اوّل بکلّی از استفاده از آن نسخه صرف‌نظر کرده و دیگر آنرا نه در بقیّه آن مجلّد و نه در هیچیک از جلد دوّم و این جلد سوّم حاضر مطلقا و اصلا بکار نبرده‌ایم،
ذیل خواجه نصیر الدّین طوسی بر جهانگشای
تا اینجا گفتگو از نسخ خود جهانگشای بود، امّا ذیل مختصری که خواجه نصیر الدّین طوسی رحمة اللّه علیه راجع بکیفیّت فتح بغداد بآخر جلد سوّم جهانگشای ملحق ساخته و در عدّه بسیار قلیلی از نسخ جهانگشای موجود و از اکثر نسخ آنکتاب مفقود است فقط در سه نسخه از جمیع این نسخ سیزده‌گانه جهانگشای که در حین تصحیح این کتاب در تصرّف
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 22
راقم سطور بود یعنی نسخ ج ل م این رساله موجود بود و در مابقی ده نسخه دیگر مطلقا اثری و نشانی از آن نیست، ولی عین همین ذیل را باسم و رسم منسوبا بخواجه نصیر الدّین طوسی در آخر فصل راجع بخلافت المستعصم باللّه از تاریخ عامّ مطوّل مبسوطی تألیف شخصی موسوم به نیکپی بن مسعود بن محمّد بن مسعود که ظاهرا در اوایل قرن هشتم میزیسته و نسخه عظیم الحجمی از آن دارای 641 ورق بقطع بسیار بزرگ در کتابخانه ملّی پاریس موجود است «1» نیز خوش‌بختانه بدست آوردم، و علاوه بر چهار نسخه مزبوره ترجمه نیز از همین ذیل بعربی با اندک تمایلی باختصار ولی بدون تسمیه مؤلّف اصل یعنی خواجه نصیر در کتاب مختصر الدّول ابو الفرج غریغورس بن اهرون الملطی النّصرانی المعروف بابن العبری در ضمن وقایع سنوات 655- 656 مسطور است «2» (ص 471 س 9 الی ص 475 س آخر از طبع بیروت سنه 1890 م)، و این ترجمه عربی در حقیقت در حکم نسخه خامسی بود ازین ذیل که بدست من بود و برای تصحیح متن فارسی بی نهایت مفید واقع شد، باری پس از یأس از بدست آوردن نسخ خطّی دیگری ازین ذیل بالأخره آنرا ناچار از روی همین چهار نسخه خطّی مذکور در فوق بانضمام ترجمه عربی ابن العبری و با استعانت از بعضی کتب مؤلّفه همان عصر از قبیل جامع التّواریخ رشید الدّین فضل اللّه و تاریخ وصّاف و حوادث الجامعه فوطی و الفخری و غیرها بقدر امکان تصحیح کرده با بعضی حواشی توضیحیّه در صفحات 280- 292 از مجلّد حاضر بطبع رسانیدیم، و اختصار را برای پاره از مآخذی که دائما در تصحیح متن بکار برده‌ایم رموزی در حواشی ذیل مزبور اتّخاذ کرده‌ایم که تفصیل آنها در مقدّمه
______________________________
(1) بعلامتAncien fonds persan 61 )- فهرست بلوشه ج 1 نمره 253)، و ذیل ما نحن فیه در اوراقb 064-b 264 ازین نسخه است،
(2) رجوع شود بمقدّمه ج 1 ص عط متن و حاشیه 3،
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 23
مختصری که بذیل مذکور ملحق است (ص 279) مذکور است رجوع بدانجا شود،
جامع التّواریخ
یکی دیگر از مآخذ مهمّی که در تصحیح این مجلّد غالبا از آن استعانت جسته‌ایم و تقریبا صفحه از این کتاب از ذکر آن خالی نیست کتاب جلیل القدر عظیم الشّأن مشهور جامع التّواریخ رشید الدّین فضل اللّه وزیر غازان و اولجایتو است، و چون رشید الدّین چنانکه معلوم است جمیع مندرجات مجلّدات ثلثه جهانگشای را از ابتدا تا انتها برحسب اختلاف مواقع گاه بعین عبارت و گاه ملخّصا و مختصرا و گاه با بسط و زواید کثیره در کتاب نفیس خود گنجانیده است لهذا بدیهی است که اگر نسخه مصحّح مضبوطی از جامع التّواریخ بدست باشد در امر تصحیح جهانگشای مدد بسیار تواند نمود، ولی بدبختانه با وجود اینکه نسخ متعدّده قدیمی از کتاب مذکور که بسیاری از آنها نیز در عهد خود مؤلّف کتابت شده هنوز بدست است (از جمله نسخه بغایت نفیس مصوّری در کتابخانه ملّی پاریس بنشان «ضمیمه فارسی 1113» «1» که پنج شش مجلس تصویر آنرا ما در تضاعیف همین مجلّد حاضر چاپ کرده‌ایم) معذلک گویا نسخ بکلّی صحیح متقن از اینکتاب فوق العاده نادر باشد و علی ایّ حال راقم سطور تاکنون بهیچ نسخه از جامع التّواریخ که از جمیع وجوه مصحّح و محلّ اطمینان و وثوق کامل باشد و اعلام اشخاص و اماکن و نحو ذلک در آن دچار فساد تصحیفات و تحریفات نشده باشد برنخورده‌ام، باری غرض آنست که ما در تصحیح این مجلّد دائما از جامع التّواریخ خواه از نسخ خطّی آن و خواه از متون مطبوعه آن استمداد جسته‌ایم و در اغلب مواضع مهمّه نسخه بدلهای آنکتاب را و همچنین فقرات معادله آنرا با جهانگشای جوینی (یعنی
______________________________
(1)
Supplement persan 1113)- Catalogue de Blochet, Vol. I, no. 254 (.
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 24
جمل و عباراتی را که رشید الدّین مستقیما از جهانگشای اخذ کرده و بعین عبارت یا با اندک تصرّفی در آن در کتاب خود مندرج ساخته) برای مقایسه بدست داده‌ایم لهذا لازم است که در اینجا چند کلمه راجع بنسخ خطّی و متون مطبوعه کتاب مزبور که مراجع ما بوده اشاره اجمالی بنمائیم تا خواننده بتواند خود در مورد احتیاج باصل مآخذ مذکوره رجوع کند لهذا گوئیم:
چنانکه معلوم است و ما در اوایل مقدّمه جلد اوّل نیز بدان اشاره کرده‌ایم جامع التّواریخ آنچه فعلا بدست است منقسم است بدو مجلّد بزرگ:
مجلّد اوّل در تاریخ مغول، و مجلّد دوّم در باب تواریخ عموم اهل اقالیم،
امّا مجلّد دوّم این کتاب یعنی تاریخ عامّ عالم آنچه در نظر است تا کنون هیچ قسمتی از آن مطلقا و اصلا بطبع نرسیده است و جمیع اجزاء مختلفه این مجلّد که عبارت است از تواریخ انبیا و خلفا و پادشاهان قدیم ایران و ملوک و سلاطین اسلام و اقوام اتراک و چینیان و یهود و فرنگ و روم و هند الی یومنا هذا همچنان بحال نسخه خطّی در زوایای کتابخانها باقی است، و ما از قسمت راجع باسماعیلیّه این مجلّد از روی دو نسخه خطّی اینکتاب استفاده نموده‌ایم: یکی نسخه کتابخانه ملّی پاریس بنشان «ضمیمه فارسی 1364» «1» (- فهرست بلوشه ج 1 نمره 257) که نسخه‌ایست بسیار جدید بدون تاریخ کتابت و نسبة سقیم و مغلوط بخطّ نسخ خوش دارای 336 ورق که از آنجمله 127 ورق آن در خصوص اسماعیلیّه است (ورق b
1-a 721( و مابقی راجع است بتواریخ اقوام ترک و چین و هند، و دیگر نسخه‌ایست که سابقا متعلّق بوده بمرحوم ادوارد براون و این نسخه فقط سوادی است از قسمت اسماعیلیّه از جامع التّواریخ نسخه موزه بریطانیّه «ضمیمه 7628» «2» (- فهرست ریو ج 1 ص 74- 78) و بخطّ همان مولوی
______________________________
(1)
Supplement persan 1364)- Catalogue de Blochet, Vol. I, no. 257 (.
(2)Add .7628 )-Catalogue de Rieu I ,pp .74 -78( .
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 25
محمّد برکة اللّه هندی سابق الذّکر است که گفتیم نیمه اخیر نسخه ط از نسخ جهانگشای بخطّ اوست، تاریخ کتابت این نسخه 21 اکتوبر 1901 م است و محتوی است بر 145 صفحه بقطع وزیری کوچک بخطّ نستعلیق،- و ما در حواشی این کتاب در قسمت راجع باسماعیلیّه هر جا جامع التّواریخ مطلق و بدون قید میگوئیم مراد ما نسخه پاریس است و این نسخه اخیر را غالبا بقید «نسخه براون» از نسخه پاریس تمیز داده‌ایم،
و امّا مجلّد اوّل از جامع التّواریخ که موضوع آن منحصرا تاریخ مغول است و بس تاکنون آنچه در نظر است سه قسمت از این مجلّد که هر یکی بلافاصله دنباله دیگری است بطبع رسیده است بتفصیل ذیل:
قسمت اوّل در تاریخ قبایل ترک و مغول و اجداد چنگیز خان و تاریخ احوال خود چنگیز خان از ابتداء ولادت او الی حین وفات او، این قسمت در سنوات 1858- 1888 م بتوسّط مستشرق روسی برزین «1» در پطرزبورغ در سه مجلّد بقطع وزیری با مقابله با نسخ کثیره و کمال ضبط و اتقان بانضمام ترجمه روسی و حواشی و فهارس بطبع رسیده است، ولی عیب بزرگ این طبع آنست که برزین جمیع فصول معترضه راجع بتاریخ ملل غیر مغول را که معاصر با مغول بوده‌اند و رشید الدّین برسم خود در اثناء تاریخ مغول جابجا درج کرده او همه را بکلّی از بین انداخته و بچاپ نرسانیده است «2»،
______________________________
(1)Ilya Nikolayevitch Berezine .
(2) مخفی نماناد که رسم رشید الدّین در جامع التّواریخ در تاریخ مغول مشرق همه‌جا بر این است که پس از ذکر وقایع عدّه از سنوات راجع بتاریخ سلاطین مغول که همه را در فصل مخصوصی جمع میکند فصل دیگری در خصوص وقایع تاریخی ملل غیر مغول که معاصر با مغول بوده‌اند از ملوک اسلام و چین و ماچین و ختای و غیر هم منعقد ساخته و خلاصه حوادث تاریخی ایشانرا که در آن عدّه معیّنه از سنوات روی داده در آن فصل نقل میکند، و سپس بازمیگردد بتاریخ مغول در عدّه از سنوات دیگر، و باز مجدّدا بتاریخ وقایع ملل غیر مغول در همان عدّه از سنوات و هکذا الی آخر کتاب،
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 26
فهرست مندرجات این سه جلد طبع برزین از قرار ذیل است: جلد اوّل در تعداد قبایل اتراک و مغول و اخبار و حکایات راجع بدانها، محتوی بر 286 صفحه متن و 31 ص مقدّمه روسی و 16+ 322 ص ترجمه روسی و حواشی و فهارس، این مجلّد در سنوات 1858- 1861 م بطبع رسیده است، جلد دوّم در تاریخ آبا و اجداد چنگیز خان از الان قوا جدّه اعلای او الی یسوکای بهادر پدر او و تاریخ اوایل احوال خود چنگیز خان از ابتداء ولادت او در حدود سنه 549 الی جلوس او بتخت خانی در سنّ چهل و نه سالگی در شهور سنه 599، محتوی بر 239 ص متن و 4 ص مقدّمه روسی و 4+ 335 ص ترجمه روسی و حواشی و فهارس، این مجلّد در سنه 1868 م بطبع رسیده، جلد سوّم در تاریخ بقیّه احوال چنگیز خان از سنه 600 یعنی از ابتداء جلوس او بتخت سلطنت الی وفات او در سنه 624 در سنّ هفتاد و سه سالگی و جنگهای او و فتوحات او و سیرت و اخلاق او و مثلها و حکمهای او، محتوی بر 231 ص متن و 4+ 263 ص ترجمه روسی و حواشی و فهارس، این مجلّد در سنه 1888 م بطبع رسیده است،- و مخفی نماناد که این سه مجلّد جامع التّواریخ طبع برزین از کبریت احمر نادرتر است و با وجود آنکه چاپی است نمیدانم در نتیجه چه علّت و سببی بمراتب از نسخ خطّی آنکتاب نایاب‌تر و عزیز الوجودتر
______________________________
و برزین در این سه جلدی از جامع التّواریخ که او بطبع رسانیده جمیع این فصول معترضه راجع بتواریخ ملل غیر مغول را بکلّی از متن حذف کرده و بهمان تاریخ مجرّد مغول اقتصار نموده است، این توضیح لازم بود تا معلوم شود که این قسمت از جامع التّواریخ طبع برزین با همه اهمیّتی که حائز است باز ناقص است و عین خود جامع التّواریخ نیست و اگر کسی احیانا بعدها خواست که این قسمت طبع برزین را مجدّدا طبع نماید باید تمام آن سه مجلّد را بدقّت با نسخ خطّی جامع التّواریخ مقابله نموده جمیع فصول معترضه را که برزین بهوای نفس حذف کرده او ثانیا بجای خود در متن گنجانیده سپس مجموع را بطبق اصل تألیف رشید الدّین بطبع رساند،
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 27
است و در اغلب کتابخانهای معروف اروپا مطلقا نسخه یا نسخه کاملی از آن یافت نمیشود و مرحوم ادوارد براون با آن کتابخانه معتبر و با آن حرص شدیدی که بجمع کتب داشت و با آنکه مخصوصا در باب جامع التّواریخ بحث و تفتیش و تحقیقات بسیار نموده بود و در سنه 1908 م رساله نفیسی راجع بنسخ خطّی معروفه و متون مطبوعه کتاب مزبور بعنوان «پیشنهاد طبع کامل جامع التّواریخ رشید الدّین فضل اللّه «1»» منتشر ساخته و نقشه طبع تمام آنکتاب را و چگونگی تقسیم آنرا بمجلّدات مختلفه متقاربة المقدار در آنرساله ریخته بود معذلک کلّه باقرار خود او در کتاب «تاریخ ادبیّات فارسی» (ج 2 ص 435 ح) در تمام عمر خود بنسخه ازین قسمت جامع التّواریخ طبع برزین برنخورده بود، و راقم سطور بزحمت زیاد و تفتیش ده بیست ساله بالأخره بحمد اللّه موفّق شد که هر سه مجلّد آنرا متدرّجا بدست آورد، مقصود آنست که اگر یکی از قرّاء این مقاله که بتاریخ مغول اهمیّتی میدهد بدوره ازین کتاب نفیس مصادف شد باید قدر آنرا بداند و بهر بها که باشد نگذارد از چنگ او بیرون رود،
قسمت دیگر از مجلّد اوّل از جامع التّواریخ که تاکنون بطبع رسیده و بلافاصله بعد از قسمت سابق الذّکر طبع برزین میآید فصل راجع بتاریخ اولاد و جانشینان چنگیز خان است که در غیر ایران یعنی در مغولستان و چین و ترکستان و دشت قبچاق و جنوب روسیّه و آن نواحی سلطنت کرده‌اند، و آن عبارت است اوّلا از تاریخ سلطنت اوکتای قاآن پسر و جانشین بلافصل چنگیز خان، و سپس تاریخ برادران اوکتای قاآن چوچی و جغتای و تولوی، و پس از آن تاریخ کیوک خان بن اوکتای قاآن و منکو قاآن ابن تولوی بن چنگیز خان و برادر او قوبیلای قاآن و بالأخره تیمور قاآن
______________________________
(1)
Din Fadhu'llah, by Edward G. Browne, in the JRAS, January, 1908. Suggestions for a complete edition of the Jamiu't- Tawarikh of Rashid'd– تاریخ جهانگشای جوینی، تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 28
ابن چیم کیم بن قوبیلای قاآن پادشاه معاصر مؤلّف، تمام این قسمت بسعی و اهتمام مسیو بلوشه «1» مستشرق فرانسوی و بخرج اوقاف گیب با حواشی فوق العاده مفصّل و مبسوط که بسیاری از اوقات از متن کتاب فقط یک سطر بالای صفحه باقی مانده و مابقی صفحه تمام حواشی است در سنه 1911 م در شهر لیدن از بلاد هلاند بطبع رسیده است در 617 متن «2» و 72 صفحه ضمیمه فرانسوی، و مسیو بلوشه کار بسیار خوبی که در طبع این قسمت نموده اینست که برعکس برزین که چنانکه گفتیم جمیع فصول معترضه راجع بتاریخ اقوام غیر مغول را از بین انداخته او یعنی بلوشه تمامت اینگونه فصول را در این قسمت از جامع التّواریخ که خود مباشر طبع و تصحیح آن بوده عینا و بدون تصرّف بطبع رسانیده و ابدا دست بترکیب اصل کتاب نزده است،
قسمت دیگر از مجلّد اوّل از جامع التّواریخ که بطبع رسیده و آن نیز بلافاصله بعد از قسمت سابق الذّکر طبع بلوشه میآید فصل راجع بتاریخ هولاکو بن تولی بن چنگیز خان است از ابتداء حرکت او از مغولستان بقصد فتح قلاع «ملاحده» در اواسط سنه 651 الی وفات او در 19 ربیع الثّانی سنه 663 در کنار رود جغاتو در آذربایجان، این قسمت بتوسّط مستشرق مشهور فرانسوی کاترمر «3» قریب صد سال قبل در سنه 1836 م با حواشی بسیار مفصّل مبسوط عالمانه و ترجمه فرانسه در مقابل هر صفحه از متن فارسی در پاریس بطبع رسیده است بقطع و حجم بسیار بزرگ عریض طویل قطور سنگین (بهمان طرز و قطع مجلّدات شاهنامه طبع مهل «4») در
______________________________
(1)Mr .Edgard Blochet .
(2) این 617 صفحه متن چاپ بلوشه معادل است با 71 ورق یا 142 صفحه از جامع التّواریخ نسخه خطّی بریتیش میوزیوم نمرهAdd .7628 )اوراق 539- 610) که بلوشه در حواشی خود از آن همیشه بحرفL تعبیر میکند، و بعبارة اخری هر صفحه از نسخه خطّی لندن بنحو متوسّط در چهار صفحه و نیم چاپی بطبع رسیده است، مقصود دادن میزانی است تقریبی از مقدار حواشی بلوشه،
(3)Etienne -Marc Quatremere .
(4)Jules Mohl .
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 29
450 صفحه متن و ترجمه بعلاوه 175 ص مقدّمه مبسوط راجع بشرح احوال مؤلّف و تعداد سایر تألیفات او و فهرست ابواب و فصول آنها و غیر ذلک از فوائد «1»،
پس چنانکه از ما تقدّم بوضوح پیوست یک قسمت عمده متوالی متّصل الأجزائی از ابتداء مجلّد اوّل از جامع التّواریخ یعنی از ابتداء تاریخ اقوام مغول از اقدم الأزمنة الی آخر سلطنت هولاکو بدون انقطاع رشته و سقوط چیزی از بین «2» بتوسّط سه نفر مستشرق اروپائی برزین و بلوشه و کاترمر تاکنون بچاپ رسیده و در محلّ دسترس عموم است، ولی مابقی اجزاء این مجلّد اوّل یعنی جمیع فصول راجع بتاریخ سلطنت اباقا و تکودار احمد و ارغون و کیخاتو و غازان که مجلّد اوّل جامع التّواریخ بتاریخ سلطنت او ختم میشود و همچنین جمیع قسمتهای مجلّد دوّم جامع التّواریخ در تاریخ عامّ
______________________________
(1) متن این قسمت جامع التّواریخ طبع کاترمر را ثانیا در سنه 1847 م در پاریس عینا و بدون کم و زیاد از روی همان طبع کاترمر تمام و کمال ولی بحذف کلّیّه حواشی و مقدّمه و ترجمه فرانسوی بقطع وزیری کوچک در 4+ 138 صفحه بطبع رسانیده‌اند، و نام و عنوان این طبع از قرار ذیل است:
eldin. Texte persan, Paris, Imprimerie Royale, MDCCCXLVII.) 8 vo. IV G 138 pages (. Extraits de l'Histoire des Mongols de Rashid–
و مجدّدا در سنه 1912 م مسیو بلوشه پس از اتمام طبع مجلّد سابق الذّکر راجع بتاریخ اوکتای قآان الی تیمور قآان در صدد تجدید طبع این قسمت طبع کاترمر و امتداد آن الی بقیّه تاریخ ملوک مغول ایران برآمد و 64 صفحه نیز از ابتداء طبع کاترمر در جزو همان سلسله کتب مطبوعه اوقاف گیب بطبع رسانید ولی بدبختانه بعدها در اثر بعضی عوایق اتمام بقیّه کتاب میّسر نگشته طبع این قسمت همچنان ناتمام ماند،- و بتازگی نیز در همین سنوات اخیره آقای سیّد جلال الدّین طهرانی از فضلاء معاصر تمام متن این قسمت طبع کاترمر را عینا از روی همان طبع اصلی پاریس ولی بحذف حواشی و ترجمه فرانسوی و مقدّمه در 84 صفحه بقطع بسیار کوچک و حروف ریز بعنوان ضمیمه گاهنامه سال 1313 هجری شمسی در طهران بطبع رسانیده‌اند،
(2) یعنی با قطع‌نظر از حذف پاره فصول معترضه که برزین چنانکه سابق اشاره بدان شد از بین انداخته،
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 30
عالم بدون استثنا از اوّل تا بآخر تا غایت تحریر این سطور همچنان بحال نسخه خطّی باقی و احدی تاکنون در هیچ نقطه دنیا تا آنجا که در نظر است اقدامی بطبع هیچیک از آنها نکرده است،
و مخفی نماناد که ما در حواشی اینکتاب هر جا بیکی ازین قسمتهای چاپی جامع التّواریخ که بتوسّط سه مستشرق مزبور بطبع رسیده حواله میدهیم هریک از آنها را بقید مخصوص خود از قبیل «طبع برزین» با «طبع کاترمر» یا «طبع بلوشه» از قسمتهای دیگر تمیز داده‌ایم تا خلط و التباسی در بین واقع نشود،
و در ختام این مقدّمه فریضه ذمّه انسانیّت اینجانب است که از امنای محترم اوقاف خیریّه گیب که مخارج گزاف طبع این کتاب را در جزو مطبوعات نفیسه خود (که عدّه آنها تاکنون بقریب شصت و دو مجلّد از مهمّ‌ترین و نافع‌ترین کتب فارسی و عربی و ترکی میرسد) بعهده گرفته‌اند و مخصوصا از آقای سر دنیزن رس «1» عضو محترم هیئت امنای مذکور و رئیس مدرسه السنه شرقیّه لندن که اتمام طبع مجلّد حاضر پس از آنکه در اثر پاره موانع تهیّه نیمه اخیر آن مدّتها در عهده تعویق افتاده بود نتیجه همراهیها و تشویقات دوستانه ایشان است از صمیم قلب اظهار کمال تشکّر و امتنان نمایم، و همچنین از مساعدتهای صمیمانه عدّه از دوستان فاضل خود مانند اقای ادگار بلوشه «2» مستشرق فرانسوی و کتابدار سابق کتابخانه ملّی پاریس و آقای ولادیمیر مینورسکی «3» مستشرق روسی مشهور و آقای عبّاس اقبال آشتیانی و آقای مجتبی مینوی که در حلّ مشکلات و جواب سؤالات اینجانب از بذل هیچگونه مساعدت و صرف اوقات گرانبهای خود دریغ نکرده‌اند بی‌نهایت سپاسگزارم، و بالأخره از کارکنان مطبعه مشهور بریل در شهر لیدن از بلاد هلاند که طبع هر سه مجلّد این کتاب با ایندرجه
______________________________
(1)Sir E .Denison Ross .
(2)Mr .Edgard Blochet .
(3)Mr .Vladimir Minorsky .
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 31
از ضبط و اتقان و پاکیزگی و حروف زیبا و کاغذ اعلی و سایر محسّنات طبع نتیجه حذاقت و مهارت و مواظبت دقیق صنعت‌کاران آن مطبعه عالی است کمال حق‌شناسی و خرسندی خاطر خود را اظهار میدارم،
تمام شد مقدّمه مصحّح بقلم مؤلّف حقیر آن محمّد بن عبد الوهّاب قزوینی در روز شنبه هشتم ذی الحجّه سنه هزار و سیصد و پنجاه و پنج هجری قمری مطابق 2 اسفند 1315 و 20 فوریه 1937 و الحمد للّه اوّلا و آخرا و ظاهرا و باطنا،
تمّ
فائت حواشی
ص 20 س 3- 4، این بیت یعنی:
گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر*آن مهر بر که افکنم آن دل کجا برم در کلیله و دمنه در اوایل باب التفحّص عن امر دمنه (طبع طهران سنه 1282 ص 107، و طبع آقای میرزا عبد العظیم خان ص 117) بعنوان تمثّل ذکر شده، و بنابراین بر فرض صحّت نسخ کلیله و دمنه یعنی بر فرض اینکه این بیت در اصل ترجمه کلیله و دمنه ابو المعالی نصر اللّه موجود بوده و الحاقی نسّاخ متأخّر در آنکتاب نباشد ممکن نیست که بیت مزبور از کمال الدّین اسمعیل باشد چنانکه ما در ص 293 استنادا باینکه این بیت در ضمن غزلی معروف از شاعر مشار الیه که مطلع آن اینست:
جانرا چو نیست وصل تو حاصل کجا برم*دل را که شد ز درد تو غافل کجا برم و نیز اتّکالا باین ابیات خواجه حافظ شیرازی در ضمن یکی از قصاید منسوبه بدو:
من جرعه نوش بزم تو بودم هزار سال*کی ترک آبخور کند این طبع خوگرم
ور باورت نمیشود از بنده این حدیث*از گفته کمال دلیلی بیاورم
گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر*آن مهر بر که افکنم آن دل کجا برم فرض کرده بودیم، زیرا که وفات کمال الدّین اسمعیل بنابر مشهور در سنه 635 بوده و
تاریخ جهانگشای جوینی، مقدمه‌ج3، ص: 32
ترجمه بهرامشاهی کلیله و دمنه در حدود سنه 540 یعنی قریب صد سال قبل از آن پس چگونه ممکن است شعری از کمال اسمعیل در کلیله و دمنه مذکور باشد، و بنابرین لابد باید فرض کرد که کمال الدّین اسمعیل بیت مزبور را بعنوان تضمین در طیّ غزل خود آورده نه آنکه اصل شعر از خود او بوده است و چون بیت بغایت مشهوری در آن عصر بوده اشاره بتضمین را نیز لازم ندیده، و خواجه حافظ نیز ظاهرا یا بیت مزبور را بمناسبت وجود آن در غزلی مشهور از کمال اسمعیل از خود او پنداشته بوده یا آنکه شاید مراد وی از «کمال» شاعری دیگر بوده از متقدّمین غیر کمال اسمعیل اصفهانی معروف و اللّه اعلم بحقیقة الأمر،
ص 81 س 6- 7
من انا عند اللّه حتی اذا*اذنبت لا یعفو عن ذنبی
العفو یرجی من بنی آدم*فکیف لا یرجی من الرّبّ این دو بیت از ابو القاسم علیّ بن محمّد البهدلی الأیلی از شعراء شام است (رجوع شود بتتمّة الیتیمه ثعالبی طبع آقای اقبال ج 1 ص 19، و خاصّ الخاصّ همان مؤلّف طبع مصر ص 164 که در هردو موضع در مصراع دوّم از بیت اوّل «لا یغفر لی ذنبی» دارد بجای «لا یعفو عن ذنبی»)،
ص 115 س 6- 7
ظهر الحقّ ثابت الأرکان*صاعد النّجم عالی البنیان
و هوی للرّدی ذوو النّقض و البغی و اهل الضّلال و الطّغیان مطلع قصیده‌ایست از ابو القاسم حسن بن عبد اللّه المستوفی در مدح سلطان محمود غزنوی در موقع غلبه او بر ایلک خان ترک (رجوع شود بشرح تاریخ یمینی از منینی ج 2 ص 87- 88 که در آنجا در بیت دوّم «النّکث» دارد بجای «النّقض» و بدون شک همین اقرب بصواب است)،
نظر انوش راوید: تعدد نسخه هایی که با یکدیگر اختلاف دارند، و مهم تر اینکه همه از لندن و گاه کمپانی هندشرقی و یا پاریس هستند. باز جالب تر موسسه گیب مخارج سنگینی، که برای این کتاب می کند، و آنرا مهمترین کار خودش می داند. خلاصه با تمام این نوشته ها، فقط عاقل های تاریخ دان متوجه ترفند های تاریخ نویسی، در بازنویسی جهانگشای جوینی، توسط انگلیسها و دارو دسته اشان می شوند.