تاریخ و جغرافیای برجهای تاریخی ایران و افغانستان، که برج و میلهای تاریخی زیادی وجود دارد، و در طول تاریخ و هر دوره تاریخی از آنها استفاده های می شده است، مانند: دیدبانی، نجوم، کبوترخانه و غیره. بسیاری از این برجها بدون نگهداری آثار تاریخی مانده، و در حال خراب شدن می باشند، باید با معرفی برجها و میلها، بویژه آنهایی که کمتر معروفند، و یا آنهایی که در مسیر گردشگری تاریخی و طبیعی ایران قرار دارند، جهت نگهداری آنها تذکر داده شود.

تاریخ و جغرافیای برجهای تاریخی ایران

عکس انوش راوید کنار برج رسکت در حال باز سازی، تابستان ۱۳۸۸ ، عکس شماره 3655.

توجه: برای یافتن بخش دوم به اینجا یا لیست وبلاگ بروید.

میل تاریخی هرات کشور افغانستان، و محل اصابت خمپاره، عکس شماره ۴۵۳۰ .

برج رسکت

این برج تاریخی در چهل کیلومتری جنوب غرب شهر ساری استان مازندران قرار دارد، مسیر دسترسی به آن از ساری آغاز، و پس از عبور از دو راهی کیاسر و سد سلیمان تنگه، به جانب غرب منحرف می شود، بیشتر قسمت های آن آسفالت می باشد. این بنا در مجاورت روستای رسکت در بخش دودانگه ساری قرار دارد، و با آجر ساخته شده، و تزئینات آن شامل مقرنس کاری و دو کتیبه آجری به خط کوفی و پهلوی ساسانی است. احتمالاً مقبره یکی از شهریاران آل باوند بوده، و مربوط به قرن پنجم هجری قمری است، بازدید از این برج نیاز به هماهنگی ندارد.

برج طغرل

از تاریخ شهر ری یک برج طغرل مانده است، که هنوز با همان شکل و شمایل قدیمی ‌اش برقرار است. از تاریخچه حقیقی این نماد ۹۰۰ساله بدرستی گفته نشده، آیا همان‌ گونه که در افواه رایج است، این برج منسوب به یکی از پادشاهان سلجوقی است؟ عده ای محقق می گویند این برج ربطی به طغرل‌ های چندگانه سلجوقی ندارد، بلکه گورستان عارفی است، که در زمان خود از معتبر ترین عرفای ایران شناخته می‌ شده است. برج طغرل یکی از قدیمی ‌ترین بناهای به جا مانده در شهر تهران است، که با از بیش از ۹۰۰ سال قدمت، همچنان برقرار و سرپا می باشد. برج طغرل با معماری خاص خود، یکی از نشانه‌ های مهم کل تهران است، که کمتر به آن اشاره می شود. در دوره آل بویه شهر ری یکی از مهم‌ ترین شهر های ایران بود، که یک مرکز فرهنگی و علمی شد. در این توسعه بسیاری از بزرگان و دانشمندانی که متعلق به ری بودند، با نام رازی شناخته می‌شوند. بعدها در زمان حکومت سلجوقیان، ری همچنان اهمیت و عصر طلایی خودش را حفظ کرد.

ری «زاویه» ابراهیم خواص، عارف بزرگ این قرون بود، و بر اساس متون و اسناد تاریخی موقوفات ری نیز به نام او خوانده می‌شد. شهر های مهم ایران، هر کدام گاه «زاویه» و جایگاه اهل تاریخ نجوم و زاویه بودند، که هر کدام، اعتبار آن شهر محسوب می‌شدند. مثل بایزید بسطامی در شهر بسطام، یا احمد غزالی در قزوین. اعتبار ابراهیم خواص در ری به حدی بود، که پس از فوتش در دوره سلاجقه و اواخر آن، در محل خانقاه و مکان زاویه او، برج طغرل (برج یادمانی) ساخته شد. برج‌ های یادمانی در این دوره برج‌ هایی بودند، که برای یابود اشخاص مهم، اعاظم و اکابر ساخته می‌شدند. ساختمان چنین برج‌ هایی را در این دوره در مسیر جنوبی البرز می‌بینیم، که نمونه‌ های متعددی دارند، مثل برج «مهمان‌دوست» و برج‌ های دیگر که این دوره باقی مانده‌ اند.

اما اینکه چرا نام برج طغرل در برهه ‌ای از زمان فراموش شد، و تغییر و تحول پیدا کرد، بسیار مهم است، پس از روی کار آمدن حکومت صفویه، چون زاویه ویژه عرفا بود و متعلق به علما دینی نبود از اهمیت آن کاسته شد. بعدها بر اساس اسناد مختلف سفرنامه ‌نویسان می‌بینیم که برج طغرل را به نام برج یزید می‌نامیدند، این رفتار گاهی در دوران تشیع پادشاهی قاجار دیده می‌شد، که برای اینکه ارزش بعضی از مکا‌ن‌ هایی که مورد زیارت اهل سنت بودند، در نظر مردم کاسته شود، به نام ‌هایی همچون هارون یا یزید می ‌خواندند. برج طغرل، در دوره‌ ای برج یزید هم گفته می‌شد، این عنوان در اسناد و مدارک موجود است، در حالی که می‌دانیم در ری دو برج مهم وجود دارد، که یکی برج سنگی فخرالدوله از پادشاه دیلمیان است، و دیگری برج آجری که در مقابل کوه تبرک همچون دم شیر برافراشته بوده است. این برج دوم موقعیت برج طغرل را در مقابل کوه تبرک نشان می دهد، برج یزید نامی بود، که بر اثر فعالیت کارخانه سیمان شهر ری مصرف و خورده شده، و حالت قبلی خودش را ندارد. لازم است علاقمندان به آثار تاریخی ایران و ملیون، فکری برای باقیمانده آثار آن بکنند.

برج یزید در اسناد برای برج طغرل دیده می‌شد، تا زمانی که ناصرالدین شاه در یکی از سفر هایش در یک توتستان در نزدیکی همین برج توقف کرد، وقتی فهمید که نام این برج، «یزید» است، به اعتمادالسلطنه فرمان داد، که در شان حکومت ایران نیست که یزید در آن دارای برجی باشد، و باید در مورد آن تحقیق کنید، و نام آنرا تغییر دهید. مطالعات و تحقیقاتی که اعتماد السلطنه در آن مدت کوتاه به عمل آورد، او را بیشتر متوجه حضور طغرل اول و سوم، پادشاهان سلجوقی کرد. البته در مورد طغرل سوم باید گفت، که حدس غلطی است، چرا که طغرل سوم در یکی از جنگ‌ های منطقه جنوبی ری، توسط سلطان محمد خوارزمشاه کشته شد، و یارانش او را شبانه در نزدیکی امام زاده صالح، در کنار چناری که چند سال پیش بقایای آن کنده شد، دفن کردند. اما طغرل اول پادشاه سلجوقی، که تاج دو قلو را با خلیفه زمان بر سر گذاشت، از چنان اهمیتی برخوردار بود، که به پایتخت فرا خوانده شد، و بر اساس اسناد قدیمی در ری دفن شد.

به هر شکل نام طغرل از این زمان به این برج داده شد، و از دوران ناصری به این طرف، نام برج یزید از روی آن برداشته، و دوباره به نام برج طغرل خوانده شد. البته بعدها برج نقاره‌ خانه‌ ای که برج دیده‌ بانی معماری دوره سلجوقی یا ایلخانی محسوب می‌شود، و در نزدیکی گنبد اینانج در ری قرار دارد، برج یزید نامیده شد، که البته آن هم تداوم چندانی نداشت. در واقع برج طغرل را نمی‌توان آرامگاه یک شاهنشاه دانست، بلکه گور یکی از دراویش تاریخی ایران است، و شاید ایجاد گورستان ابن بابویه فعلی هم به همین دلیل بوده است. گنبد این برج بر اثر دو زلزله اخیر تهران که در دهه‌ های ۶۰ و ۷۰ رخ داد، ویران شد و آسیب‌ هایی را به این برج وارد کرد، که خوشبختانه توسط سازمان میراث فرهنگی، مرمت و بازسازی شد، می‌توان گفت مرمت و فضا سازی‌ که در محدوده برج صورت گرفته، وضعیت بهتری را نسبت به دو دهه اخیر برای آن رقم زده است.

برای این برج طرح توسعه‌ توسط شرکت مهرازان در دهه ۷۰ تهیه شد، که مصوب شهرداری و میراث فرهنگی وقت بود، که به دلیل مسائل مالی وقفه‌ ای در آن ایجاد شد. این طرح به نوعی آزاد‌سازی فضای برج پرداخت، و قرار بود همه فضا های اطراف برج تخریب شوند، تا مجددا باغ و وضعیت برج به شکل گذشته درآید. البته فرهنگسرایی هم در منهای ۱ و منهای ۲ این مجموعه طراحی شده، که به بنای اصلی برج صدمه‌ ای وارد نکند. این بازسازی در دهه ۸۰ دوباره از سر گرفته شد، و همچنان ادامه دارد. همیشه باید جوانان باهوش علاقمند به تاریخ ایران، که ذهن های پویای تاریخی دارند، درباره آثار تاریخی ایران بصورت مستقل و بدور از دروغ های تاریخی تحقیق کنند، و درباره نگهداری علمی آنها، به مسئولین یاری برسانند و گوشزد نمایند. مثلاً درباره کارایی نجومی برج، و طرح های آن که بر اساس علوم نجوم تاریخی ایران ساخته شده است، هیچ تحقیقی صورت نگرفته است.

عکس برج طغرل، عکس شماره ۴۵۰۳ .

برج سه گنبد

سه ‌گنبد برجی در جنوب شرقی شهر ارومیه، مرکز استان آذربایجان غربی است، این بنا آرامگاه بوده و در سال ۵۸۰ قمری در جنوب شرقى ارومیه ساخته شده است. مقبره یا برج آجری سه گنبد متعلق به قرن ششم هجری بوده، و در مدخل بنا سه کتیبه به خط کوفی باقی مانده است. برخى از مورخین عقیده دارند این بنا آتشکده‌ اى از دورهٔ‌ شاهنشاهی ساسانىان بوده، ولى هیچ‌ سند معتبر مبنى بر صحت ادعاى وجود ندارند. از سوى دیگر در مدخل بنا سه کتیبه به خط کوفى است، که آن را از سنگ تراشیده‌ اند، و پایان کتیبه محرم سال ۵۸۰ هجرى نوشته شده است، از این رو شاید بتوان مقبره یا برج آجرى سه گنبد را، متعلق به قرن ششم هجرى دانست. طبق این کتیبه این بنا به دستور یکی از امرای سلجوقی به نام شیث قاطه المظفری ساخته شده است.

از نظر معماری این بنا با مقابر قرن ششم هجری قمری بخصوص مقابر مراغه و سایر مقبره های دوره های سلجوقی مشابهت فراوانی دارد. بنای تاریخی سه گنبد عبارت است از سکوی بلندی، که به شکل استوانه و مدور ساخته شده است. قطر بنا ۵ متر و ارتفاع آن ۱۳ متر می باشد، ساختمان فعلی دو طبقه است، و در چهار سمت آن دریچه‌ هایی وجود دارد. طبقه اول به نام سردابه خوانده می شود، که دارای پوششی قوس‌دار است، و بدین وسیله از طبقه دوم مجزا می‌شود. درب کوچک طبقهٔ اول ۱ متر و ۷۰ سانت ارتفاع دارد، طبقهٔ دوم که اتاق مقبره خوانده مى‌شود داراى درى به ارتفاع دو و نیم متر است. به عبارت دیگر ‌بناى استوانه اى شکل مدور، داراى دخمه‌ ایست که قسمت فوقانى آن را به وسیلهٔ آجر، تبدیل به بنایى شامل اطاق مقبره کرده‌ اند، و مدخل آن در یک قالب معمارى پر نقش و نگار محاط شده، و در بدنهٔ استوانه ‌اى برج تعبیه شده است. درگاه ورودى آن در میان طاق‌ هاى سطحى واقع شده، و از لحاظ معمارى زینت‌ خاصى به آن بخشیده است. سقف اصلی گنبد و دیوار های آن تماما سالم، و بر جا می باشد، طبقه دوم بنا مانند سایر مقادیر دوره سلجوقی، روی سردابه احداث شده است.

تزئینات سر در ورودی مقبره، در نوع خود کم نظیر می ‌باشد، و به صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه به خط کوفی تزئین شده است. مصالح قسمت‌ های تحتانی بنا تا ارتفاع حدود ۳/۶ متر از سنگ‌ های تراش خاکستری رنگ ساخته شده، و از این قسمت به بالا تمام مصالح بنا از آجر های چهار گوش می‌ باشد.