تاریخ شهر و شهرسازی ایران
پیش نویس
این صفحه بزودی کامل پست می شود.
ساباط دانایی تاریخی ایران در شهر سازی
ایران بزرگ ما، بهشتی است که ره آورد های زیادی به جهان آشکار ساخته، ولی بدلیل نفوذ استعمار در چند قرن گذشته، و دروغ های بسیار که به خورد ما داده اند، از آنها بی خبر مانده ایم. ساباط یکی از این دانایی های تاریخی ایرانیان در تاریخ شهر سازی ایران است. در شهرهای آباد و روستا های زیبای کویری، برخی از کوچه های قدیمی و معابر مسقّف هستند، به این ره گذر افسونگر مسقّف ساباط می گویند. ساباط در زبان پارسی ریشه ای کهن دارد، جزء اول آن سا به معنای آسایش و جزء دوم آن باط نمودار ساختمان، آبادی و عمارت است.
می توان ساباط ها را به دو گونه دسته بندی نمود:
نخست از لحاظ سقف ساباط ها، و دوم از نظر نوع کاربری هایی، که احتمالاً بالای سقف ساباط وجود داشته است. از لحاظ سقف، ساباط ها به دو دسته تقسیم می شوند:
* 1 ــ ساباط هایی با سقف مسطح، که از تیر های چوبی و حصیر برای نگهداری وزن سقف استفاده می شده، و دو دیواری که در امتداد کوچه بودند، نقش دیوارهای حمال یا باربر را ایفا می کردند.
* 2 ــ ساباط هایی که دارای طاق هستند، این ساباط ها با توجه به مسائل استاتیکی، به خوبی می توانستند وزن سقف را هرچه هم سنگین بود، به ستون ها، دیوارها و سپس به زمین منتقل نمایند. روش آجر چینی این سقف ها اغلب به صورت رومی انجام می شده است.
در صورت دوم تقسیم بندی، توجه ما به کاربری بالای ساباط است، که از این لحاظ هم ساباط ها به دو دسته تقسیم می شوند:
1 ــ ساباط هایی که روی سقفشان کاربری مسکونی داشته اند، و معمولاً اتاق با یک یا دو در بازشو و دارای چشم اندازی مناسب به کوچه بوده است.
1 ــ ساباط هایی که روی سقفشان کاربری مسکونی داشته اند، و معمولاً اتاق با یک یا دو در بازشو و دارای چشم اندازی مناسب به کوچه بوده است.
2 ــ ساباط هایی که تنها بار سقف خود را تحمل می نمودند، و احتمالاً مسیری بوده اند که خانه های دوطرف کوچه را به هم پیوند می داده اند.
ساباط بهترین کارایی را داشت
یکی از کار کرد های اصلی ساباط، هدیه کردن سایه و فضایی خنک به عابرانی است، که پس از عبور از کوچه های طولانی، آنهم در گرمای آزار دهنده و طاقت فرسای جنوب به آن پناه آورده اند. درجه حرارت فضای زیر ساباط چه در تابستان و چه در زمستان همیشه مطلوب است. به گونه ای که در تابستان اختلاف دمای درون و بیرون ساباط، سبب ایجاد کوران هوا می گردد، و همین امر موجب خنک تر شدن هوای درون ساباط نسبت به بیرون آن می شود. ولی در زمستان به دلیل محصور تر بودن فضای درون ساباط نسبت به بیرون، هوای داخل گرمتر از محیط خارج آن است. تابستان ۸۷ انوش راوید از بسیاری ساباط های شهر های کویری و بیابانی ایران بازدید کرد، و جهت باز سازی بخش هایی از آنها و جلب توریست خارجی با مردم محلی گفتگو نمود.
یکی دیگر از مهم ترین کار کرد های ساباط، ایجاد یکپارچگی و استحکام در خانه های مجاور آن است. به گونه ای که این عنصر به ساختمان در تحمل نیرو های وارد بر آن کمک می کند. در بسیاری از موارد دیده شده، که با تخریب یک ساباط، چند خانه مجاور آن نیز دچار رانش شده و حتی تخریب شده اند. علاوه بر کار کرد های فیزیکی، ساباط بهره دیگری هم دارد، که به مراتب از نوع اول با اهمیت تر محسوب می شوند، و آن کار برد فرهنگی و اجتماعی آن است.
پیوستگی و یکپارچگی که ساباط در خانه های یک محله ایجاد می کرد، موجب ایجاد همدلی در بین ساکنین آن محله می شد. در گذشته ساباط محلی برای تجمع ساکنین محله به شمار می آمد، و همین تجمعات سبب آگاهی افراد محله، از احوالات هم و پی بردن به مشکلات یکدیگر، و درنتیجه حل گرفتاری ها به کمک همدیگر می شد. هنگامی که از زیر یک ساباط عبور می کنیم، ایجاد سایه ای که ناگهان بوجود می آید، سبب می شود ناخودآگاه سر خود را خم کنیم، و این یعنی گذشتن از منیّت و از بین رفتن غرور!
یکی دیگر از مسایل مهم ساباط، دفاع در مقابل مهاجمان بوده است، که باعث میشده دشمن نتواند سواره نظام وارد شود، و مجبور بوده پیاده شود و در نتیجه از هر طرف آسیب پذیر می گردید، توضیح نظامی در لشکر و جنگ در دوره های تاریخی. در شهر سازی جدید ساباط جایگاهی ندارد، و حجمی بی مصرف به نظر می رسد، ولی در واقع ساباط حجمی بیکار نیست، بلکه دانش شهر سازی فراموش شده است.
عکس یک گذرگاه ساباط در خرابه های شهر تاریخی بیاضه، مشروح در بیابان های تاریخی ایران، عکس شماره ۶۶۷.
سبز= جنگل های شمال ایران، سفید= آسمان شفاف مرکز ایران، قرمز= سرخی فجر خلیج فارس